Page 1
1 १
िैक्षशणक माशहतीचे ąोत
अ) िैक्षशणक माशहतीचे प्रा्थशमक आशण दुÍयम ąोत
Gटक रचना
१.१ पररच्य
१.२ अध््य्यनराची उवद्ष्े
१.३ मरावहतीचरा अ्थ्य आवण प्करार
१.४ मरावहतीचे प्रा्थवमक आवण मराध््यवमक स््रोत
१.४.१ प्रा्थवमक मरावहती
१.४.२ प्रा्थवमक मरावहतीचे स्त्र्रोत
अ) वनरीक्षण पद्धत
ब) सिवेक्षण पद्धत
क) मुलराखतीची पद्धत
ड) प्श्नरािली पद्धत
इ) अनुसूवचत पद्धत
फ) स््थरावनक पत्करार आवण िरातरा्यहर ्यरांच््यरा मराध््यमरातून
ग) जीिन िृत्रांत,व््यक्तीअभ््यरास (केस स्टडी) पद्धत
१.४.३ दुÍ्यम मरावहती (डेटरा)
१.४.४ दुÍ्यम मरावहतीचे स््रोत
अ) मरावहतीचे दस्त?िरज स््रोत
ब) मरावहतीचे इलेक्ट्रॉवनक स््रोत
१.५ वनष्कष्य
१.१ पररचय
विवशष् संश्रोधन प्श्नरांची उत्रे देण््यरासराठी, पररकल्पनरा तपरासण््यरासराठी आवण वनष्कषरा«चे
मूल््यरांकन करण््यरासराठी, मरावहती संग्रह ही पद्धतशीर आवण संघवटत एकत्ीकरण आवण
स्िरारस््यराच््यरा चलरांिरील मरावहतीचे म्रोजमराप करण््यराची प्वरि्यरा आहे. मरानवसक, सरामरावजक
विज्रान, व््यिसरा्य आवण नैसवग्यक ि उप्य्रोवजत विज्रानरांसह सि्य शैक्षवणक शराखरा, संश्रोधनराचरा
वन्यवमत घटक म्हणून मरावहती संग्रह िरापरतरात. व््यिसरा्यरानुसरार पद्धती वभन्न असूनही, अचूक
आवण खö्यरा संकलनराची हमी देण््यराचे महत्ति सतत आहे. मरावहती ग्रोळरा करणे हे संश्रोधन
आ्य्रोवजत करण््यराच््यरा सिरा्यत महत्िराच््यरा टÈÈ्यरांपैकी एक आहे. हे जगरातील सिवोत्कृष् संश्रोधन munotes.in
Page 2
शैक्षवणक संश्रोधन
2 संरचनरा/वडLराइन असूनही, जर तुम्ही आिश््यक मरावहती ग्रोळरा करू शकत नसराल, तर तुमचरा
प्कल्प ्यशस्िी ह्रोणरार नराही. मरावहती संकवलत करणे हे अत््यंत कठीण कराम आहे, ज््यरासराठी
कराळजीपूि्यक वन्य्रोजन, पररश्म, सहनशीलतरा, सं्यम आवण करा्य्य ्यशस्िीररत््यरा परार
पराडण््यरासराठी इतर विविध कौशल््ये आिश््यक आहेत. ठरराविक ल्रोकसंख््येतून नमुनरा वनिड
करतरा ्येते.
मरावहती संकवलत करण््यराच््यरा पवहल््यरा टÈÈ्यरानंतर, ज्रो आिश््यक मरावहतीचरा प्करार वनधरा्यररत
करत्रो. त््यरानंतर, त्रो वनिडलेल््यरा नमुन््यरातील मरावहती ग्रोळरा करण््यरासराठी विवशष् सराधन
िरापरणे आिश््यक आहे.
१.२ अध्ययनाची उशदिष्े
• हरा घटक पूण्य केल््यरानंतर, तुम्ही हे करू शकले परावहजे:
• मरावहतीची व््यराख््यरा आवण स्िरूप समजून घेणे,
• प्रा्थवमक आवण दुÍ्यम मरावहती मधील फरक समजरािून सरांगणे,
• प्रा्थवमक मरावहती ग्रोळरा करण््यराच््यरा विविध तंत्रांचे फरा्यदे आवण त्रोटे ्यरांचे िण्यन करणे,
• प्त््येक, दुÍ्यम मरावहतीच््यरा कराही महत्तिराच््यरा स्त्र्रोतरांबद्ल जराणून घेणे,
१. माशहतीचा अ्थ्ष आशण प्रकार
सरांवख््यकी्य तपरासणी संख््यरात्मक मूल््ये म्हणून सरादर केलेल््यरा ि ज्रोडलेल््यरा तर््यरांच््यरा
म्रोठ््यरा प्मराणराशी संबंवधत आहे.
मरावहती ही ्यरा मरावहतीसराठी सरामरान््य संज्रा आहे जी संख््यरात्मक आकृत््यरा म्हणून सरादर केली
जराते. त्थरावप, मरावहती कधीकधी सरामरान््य िण्यन वकंिरा स्पष्ीकरणराचरा आकरार देखील घेऊ
शकत्रो.
मरावहती ही एक विवशष् प्करारची मरावहती आहे, जी वनरीक्षणे, सिवेक्षणे, विनंत््यरांĬरारे िरारंिरार
ग्रोळरा केली जराते वकंिरा अभ््यरासरा सराठी मरानिी कृतीचरा पररणराम म्हणून त्यरार केली जराते,
माशहतीचे प्रकार
मरावहतीची विभरागणी प्रामुख््यराने द्रोन प्करारे केली जराते
माशहतीचे स्त्रोत प्रा्थशमक स्त्रोत दुÍयम स्त्रोत • स्ित3संश्रोधक मरावहती जमरा करत्रो इतर संश्रोधकरांनी मरावहती जमरा केलेली असते. • प्श्नरािली, मुलराखत आवण वनरीक्षण ्यरा Ĭराररा मरावहती जमरा केली जराते. उदरा-पुस्तके, जनल्स, ितमरानपत् munotes.in
Page 3
शैक्षवणक मरावहतीचे स््रोत
3 • क्रोणत््यराही संदभ्य मरान््य करणे आिश््यक आहे. १. प्रा्थशमक आशण दुÍयम माशहतीचे स्त्रोत
मरावहतीचे प्रा्थवमक आवण दुÍ्यम स्त्र्रोत मरावहती संकवलत करण््यरासराठी िरापरल््यरा जराणरार््यरा
तंत्राचरा सरांवख््यकी्य विश्ेषणरािर महत्तिपूण्य प्भराि पडत्रो. द्रोन प्करारच््यरा मरावहती संकलन
पद्धती आहेत, ज््यरा संश्रोधनरामध््ये िरापरल््यरा जराऊ शकतरात: प्रा्थवमक मरावहती आवण दुÍ्यम
मरावहती (डग्लस, २०१५). "प्रा्थवमक डेटरा" हरा शब्द "दुÍ्यम डेटरा" च््यरा विरूद्ध, संश्रोधकराने
प््थम प्राĮ केलेल््यरा मरावहतीचरा संदभ्य देते, जी इतररांनी आधीच संकवलत केलेली वकंिरा त्यरार
केलेली मरावहतीचरा संदभ्य देते. प्रा्थवमक आवण दुÍ्यम मरावहतीमधील अनेक फरक ्यरा
घटकरामध््ये ्थ्रोडक््यरात समराविष् केले आहेत.
१..१ प्रा्थशमक माशहती
सिवेक्षण आवण मुलराखती ही कराही तंत्े आहेत जी संश्रोधक प्रा्थवमक डेटरा संकवलत
करण््यरासराठी िरापरतरात, जी ्थेट प्रा्थवमक स्त्र्रोतरांकडून ्येणरारी मरावहती आहे. प्रा्थवमक
मरावहती, बहòतेकदरा मूळ स्त्र्रोतराकडून वमळिलरा जरात्रो, हरा अभ््यरासरासराठी सिरा्यत म्रोठी ि
महत्तिची मरावहती असल््यराचे परावहले जराते. समजरा तुम्हरालरा हे श्रोधरा्यचे आहे, की
विद्रार््यरा«मध््ये वचत्पट अवभनेतरा वकती आिडलरा ह्रोतरा. ्यरासराठी, आिश््यक मरावहती ग्रोळरा
करण््यरासराठी तुम्हरालरा शराले्य मुलरांच््यरा विस्तृत मुलराखती घ््यराव््यरा लरागतील. आपण प्राĮ
केलेली मरावहती हे प्रा्थवमक मरावहतीचे उदराहरण आहे.
प्रा्थवमक मरावहती, ज्रो अद्राप सराि्यजवनक केलरा गेलरा नराही, त्रो अवधक विĵरासराह्य, अचूक आवण
वनष्पक्ष आहे. प्रा्थवमक मरावहती मरानिराकडून अद््यराित वकंिरा बदललेली नसल््यरामुळे, त््यराची
िैधतरा दुÍ्यम मरावहती पेक्षरा जरास्त आहे. दुÍ्यम मरावहती वशिरा्य अभ््यरास केलरा जराऊ शकत्रो,
परंतु त््यरािर पूण्यपणे लक्ष केंवद्रत करणराररा अभ््यरास कमी विĵरासराह्य आहे आवण त््यरात पूिरा्यग्रह
असू शकतरात, करारण दुÍ्यम मरावहती आधीच व््यक्तéनी हरातराळलरा आहे.
प्रा्थशमक माशहतीचे उपयोग आशण Zायदे :
्यरा प्करारच््यरा मरावहतीचे प्मुख फरा्यदे खरालीलप्मराणे आहेत:
• मरावहतीच््यरा मूळ आवण स्ितंत् संकलनरामुळे त््यराची सत््यतरा िराQते.
• मरावहतीचे घटक ्थेट ग्रोळरा करून मरावहतीचे अिलंवबत्ि सुधरारले जराते.
• पररमराणिराचक आवण गुणरात्मक संश्रोधन द्रोन्ही पद्धतéमध््ये िरापरलरा जरात्रो,
• प्रा्थवमक स्त्र्रोतरांकडील मरावहती लपविलेली मरावहती उघड करण््यरासराठी िरापरलरा जराऊ
शकत्रो.
• प्रा्थवमक मरावहतीचे विश्ेषण केल््यरािर ते दुÍ्यम मरावहती म्हणून िरापरले जराऊ
शकतरात. munotes.in
Page 4
शैक्षवणक संश्रोधन
4 प्रा्थशमक माशहतीचे तोटे खालीलप्रमाण े आहेत:
• प्वतसरादकत््यरा«च््यरा मरावहतीच््यरा अचूकतेचरा विĵरासराह्यतेिर पररणराम ह्रोत्रो.
• मरावहती वत्य्यक असू शकते.
• महराग आवण िेळखराऊ द्रोन्ही असणे.
• संश्रोधन अनुभिराचरा अभराि.
• प्त््यक्ष क्षेवत््य करा्य्य (फील्ड िक्य) आिश््यक आहे.
१..२ प्रा्थशमक माशहतीचे ąोत
आधी सरांवगतल््यराप्मराणे, प्रा्थवमक मरावहती म्हणजे संश्रोधक प््थमच त््यराच््यरा स्ित3च््यरा
हेतूंसराठी ग्रोळरा केलेल््यरा मरावहतीचरा संदभ्य देते.
प्रा्थवमक मरावहती स््रोत दुवम्यळ आहेत आवण अनेकदरा ल्रोकरांच््यरा अभरािरामुळे वकंिरा
सहकरा्यरा्यच््यरा अभरािरामुळे त््यरांच््यराकडून मरावहती ग्रोळरा करणे आव्हरानरात्मक असते.
वनरीक्षण, मुलराखती, िेळरापत्क आवण प्श्नरािली ्यरासह प्रा्थवमक मरावहती वमळविण््यराचे कराही
मराग्य आहेत.
चलरा त््यरांच््यराबद्ल अवधक सख्रोल जराणून घेऊ्यरा.
• शनरीक्षण पĦत : ऑक्सफड्य वडक्शनरी वनरीक्षणराची व््यराख््यरा, "करारण आवण पररणराम
वकंिरा परस्पर संबंधरांच््यरा संदभरा्यत वनसगरा्यत घडणराö्यरा घटनरांचे अचूक वनरीक्षण आवण
वटपणे" अशी करते. त््यरामुळे, िैज्रावनक दृवष्क्रोनराव््यवतररक्त , वनरीक्षणरामध््ये ?कणे,
िराचणे आवण ज््यरा घटनरा घडत आहेत त््यराबद्ल विचरार करणे देखील समराविष् आहे.
त््यरात तीन परा्यö्यरा आहेत. ते आहेत: धरारणरा, लक्ष वकंिरा लक्ष आवण संिेदनरा.
तृती्य पक्षरांच््यरा अहिरालरांिर अिलंबून रराहण््यरा?िजी, संश्रोधक ्थेट वनरीक्षणराĬरारे
मरावहती वमळविण््यरासराठी हरा दृवष्क्रोन िरापरत्रो. क्रोणतेही विवशष् प्श्न न मरांडतरा आवण
कराही प्करणरांमध््ये, अगदी प्वतसरादकत््यरा«च््यरा संमतीनेही समप्यक मरावहती वमळिण््यराचे
हे एक तंत् आहे. मरावहती ग्रोळरा करण््यराची ही पद्धत ित्यणूक सिवेक्षणरांमध््ये अत््यंत
प्भरािी आहे. उदराहरणरा्थ्य, ट्रेड श्रोमध््ये उपवस््थतरांच््यरा ित्यनरािर संश्रोधन, कम्यचरारी
कराम करत असतरानरा त््यरांच््यरा िृत्ीचरा अभ््यरास करणे, ग्रराहकराच््यरा िराटराघराटी
करण््यराच््यरा रणनीती इ.
• सहभागी शनरीक्षण: सहभरागी वनरीक्षण पद्धतीमध््ये, संश्रोधक सवरि्यपणे वन्यमीत
क्षण्रोक्षणी आवण दक्षतेने मरावहती संकलनरात भराग घेत्रो.
• गैर-सहभागी शनरीक्षण: मरावहती देणराö्यरा वकंिरा सहभरागी वनरीक्षण पद्धतीच््यरा
उपरिमरामध््ये, संश्रोधक मरावहती देणराö्यरा वकंिरा संस््थरांशी संिराद सराधण््यरा?िजी
बराहेरून वनरीक्षण करेल. munotes.in
Page 5
शैक्षवणक मरावहतीचे स््रोत
5 • सवकेक्षण पĦत : सिवेक्षण पद्धत ही ल्रोकसंख््येच््यरा घटकरांबद्ल पररमराणिराचक मरावहती
ग्रोळरा करण््यराच््यरा प्रा्थवमक पद्धतéपैकी एक आहे. सिवेक्षणरांचरा उप्य्रोग सराि्यजवनक
आवण खराजगी द्रोन्ही क्षेत्रातील विविध पररवस््थतéमध््य े मरावहती ग्रोळरा करण््यरासराठी
केलरा जरात्रो. सिवेक्षण करतरानरा क्रोणतराही विष्य संश्रोधकरासराठी खुलरा असत्रो. संश्रोधक
प्वतसरादकत््यरा«शी ्थेट फ्रोन, ईमेल वकंिरा अन््य मराध््यमरातून संपक्य सराधत्रो. वमळिलेली
मरावहती अत््यंत अचूक, अद््यराित आवण समस््येशी संबंवधत आहे, ही पद्धत िेळ्रोिेळी
िरापरणरारी, खवच्यक आवण पररचीत आहे हे असूनही. मरावहती ग्रोळरा करण््यरासराठी
िरापरलेले द्रोन सिरा्यत सरामरान््य सिवेक्षण प्करार आहेत.
• @नला6न /आभासीआशण @Zला6न अआभासी सवकेक्षण: ऑनलराइन सिवेक्षण
Ăमणध्िनी/ म्रोबराइल दूरध्िनी/फ्रोन, पीसी, टॅब्लेट आवण इतर इंटरनेट सक्षम
उपकरणे िरापरून केले जरातरात. प्वतसरादकतवे त््यरांनरा ईमेल, स्रोशल मीवड्यरा वकंिरा
िेबसराइटĬरारे प्राĮ करू शकतरात.
o @Zला6न सवकेक्षण: इंटरनेट कनेक्टी ऑफलराइन सिवेक्षण, त्थरावप, चरालू न
करतरा पूण्य केले जराऊ शकतरात. पेपर आधराररत सिवेक्षण हे ४ ऑफलराइन
सिवेक्षणरांपैकी सिरा्यत सरामरान््य प्करार आहे.
• मुलाखत पĦत: शैक्षवणक मरावहतीचे स्त्र्रोत शैक्षवणक संश्रोधनरातील प्रा्थवमक मरावहती
ग्रोळरा करण््यरासराठी सिरा्यत प्भरािी आवण ल्रोकवप््य पद्धतéपैकी एक- मुलराखत आहे.
आम्ही दरर्रोज टीव्ही नेटिक्यिर सरामरावजक, शैक्षवणक, व््यिसरा्य, रिीडरा आवण
अ्थसंकल्पराशी संबंवधत समस््यरांसह विविध विष्यरांबद्ल मुलराखती पराहत्रो.
• शवल्यम एमोरी¸या िÊदात, "िै्यवक्तक मुलराखत घेणे ही द्रोन ňुिी्य आहे. कराही
संश्रोधनराच््यरा उद्ेशराशी संबंवधत मरावहती वमळविण््यरासराठी मुलराखतकरारराने सुरू केलेले
उद्ेशपूण्य संभराषण.अशरा प्करारे, वन्य्रोवजत अभ््यरासरासराठी मरावहती ग्रोळरा करण््यरासराठी
द्रोन ल्रोकरांमधील बैठक म्हणजे मूलत: मुलराखत करा्य असते. मुलराखत घेणराö्यरा
व््यक्तीलरा मुलराखतकरार असे संब्रोधले जराते, तर मरावहती देणरार््यरा व््यक्तीची चौकशी
केली जराते. हे लक्षरात घेतले परावहजे की ्यरा पद्धतीचरा िरापर करून वमळिलेल््यरा
मरावहतीमध््ये केिळ संश्रोधक आवण मरावहती देणरारे ब्रोलणे समराविष् नराही; ्यरामध््ये इतर
गैर-मौवखक संकेत देखील समराविष् आहेत जसे की हरािभराि, चेहö्यरािरील हरािभराि,
ब्रोलण््यराचे प्मराण आवण देखरािरा. ्यरा रणनीतीचरा िरापर करून संश्रोधक विविध प्करारची
मरावहती एकवत्त आवण व््यरापक पद्धतीने ग्रोळरा करू शकत्रो.
• ्थेट वैयशक्तक मुलाखत: संश्रोधक अभ््यरासराच््यरा मरावहती देणराö्यरांनरा भेटत्रो, त््यरांनरा
तपरासराशी संबंवधत प्श्न विचरारत्रो आवण आिश््यक डेटरा ग्रोळरा करण््यरासराठी प्त््यक्ष
िै्यवक्तक मुलराखत तंत्राचरा िरापर करत्रो. पररणरामी, जर एखराद्रा संश्रोधकरालरा वदल्ली
विद्रापीठराच््यरा (DU) विद्रार््यरा«च््यरा खचरा्यच््यरा पद्धतéबद्ल मरावहती ग्रोळरा कररा्यची munotes.in
Page 6
शैक्षवणक संश्रोधन
6 असेल, तर त्रो विद्रापीठरालरा भेट देईल, विद्रार््यरा«शी संपक्य सराधेल, त््यरांच््यराशी
मुलराखत घेईल आवण आिश््यक मरावहती ग्रोळरा करेल.
• अप्रÂयक्ष वैयशक्तक मुलाखत: आणखी एक मुलराखत ध्रोरण वज्थे अभ््यरासराच््यरा
मरावहती देणराö्यरांकडून ्थेट मरावहती वमळितरा ्येत नराही. ्यरा रणनीतीमध््ये, अन्िेषक
सराक्षीदरार वकंिरा तृती्य पक्षरांशी संपक्य सराधत्रो ज््यरांचरा तपरास आ्यनच््यरा विष्यरांशी
जिळचरा संबंध आहे आवण जे आिश््यक मरावहती देऊ शकतरात. उदराहरणरा्थ्य, करामराच््यरा
वठकराणी लराचख्रोरीच््यरा नमुन््यराची चौकशी अशरा पररवस््थतीत त््यरांनरा ओळखत
असलेल््यरा इतररांकडून अप्त््यक्षपणे इवच्छित मरावहती वमळिणे अपररहरा्य्य आहे.
सीबीआ्य अशराच प्करारे गुन्Ļरांची मरावहती ग्रोळरा करते. ज््यरा ल्रोकरांची चौकशी केली
जरात आहे त््यरांनरा तपरासल््यरा जरात असलेल््यरा प्करणराच््यरा तपशीलरांची पूण्य मरावहती
आहे आवण सत््यराचरा विप्यरा्यस करू इवच्छित नराही ्यराची खरात्ी करण््यरासराठी सिरा्यत
जरास्त सरािधवगरी बराळगली परावहजे.
• संरशचत मुलाखत: संरवचत मुलराखती मध््ये, उमेदिराररांनरा पूि्यवनधरा्यररत प्श्न विचरारले
जरातरात आवण त््यरांचे प्वतसराद एकरा विवशष् स्िरूपरात नŌद (रेकॉड्य) केले जरातरात. जेव्हरा
अनेक अन्िेषकरांनरा म्रोठ््यरा प्मराणरािर मुलराखती घेण््यराचे कराम वदले जराते तेव्हरा हे
उप्युक्त ठरते. मुलराखतकरारराचरा पूि्यग्रह संश्रोधकराने कमी केलरा जराऊ शकत्रो. ही पद्धत
Cपचराररक मुलराखत म्हणूनही ओळखली जराते.
• अशनयोजीत मुलाखत (अनस्ů³चड्ष 6ंटरव्Ļू): अवन्य्रोजीत मुलराखत/अनस्ट्रक्चड्य
इंटरव्Ļूमध््ये, अन्िेषकराकडे प्श्नरांची पूि्यवनधरा्यररत ्यरादी असू शकत नराही, परंतु
मुलराखतीलरा आधरार देण््यरासराठी कराही महत्तिराचे विष्य असू शकतरात. संश्रोधकरालरा
नेमकरा क्रोणत््यरा प्करारची मरावहती संकवलत केलरा जराईल ्यराची खरात्ी नसते तेव्हरा अशरा
मुलराखती सरामरान््यत: श्रोध सिवेक्षणराचरा भराग म्हणून केल््यरा जरातरात. ्यराव््यवतररक्त
अनौपचराररक मुलराखत म्हणून ओळखले जराते. व््यिसरा्यराशी संबंवधत संश्रोधन
करतरानरा हे तंत् सरामरान््यत: इतर मरावहती संकलन तंत्रांच््यरा सं्य्रोगराने िरापरले जराते.
आजकराल, लहरान सिवेक्षणरांसराठी आिश््यक मरावहती ग्रोळरा करण््यरासराठी फ्रोनिर वकंिरा
म्रोबराइल वडव्हराइसिर घेतलेल््यरा मुलराखतéचरा िरारंिरार िरापर केलरा जरात्रो. उदराहरणरा्थ्य,
ब1करा रिेवडट कराड्य िरापरकत््यरा«शी त््यरांनरा वमळत असलेल््यरा सेिरांच््यरा दजरा्यविष्यी ब्रोलू
शकतरात. विकवसत प्देशरांमध््ये, ही पद्धत विशेषत3 Cद््रोवगक सिवेक्षणरांमध््ये िरापरली
जराते.
• प्रijावली पĦत: ्यरा पद्धतीमध््ये, अनेक प्वतसरादकत््यरा«नरा विनंती करून
िै्यवक्तकररत््यरा वकंिरा मेलĬरारे वितररत केले जरातरात की, त््यरांनी ते पूण्य कररािे आवण ते
परत कररािे. मेल प्श्नरािली ही अशी असते जी प्रोस्टल मेलĬरारे प्वतसरादकत््यरा«नरा
पराठविली जराते. अभ््यरासराचरा उद्ेश, उपलब्ध िेळ आवण संसराधने आवण इतर घटकरांिर
अिलंबून प्श्नरािली अधूनमधून ईमेलĬरारे वितररत केली जराऊ शकते. मरावहती देणरारे
सिवेक्षण प्राĮ केल््यरानंतर प्श्न िराचतरात आवण त््यरांची उत्रे फॉम्यिर ्य्रोग््य जरागी munotes.in
Page 7
शैक्षवणक मरावहतीचे स््रोत
7 टराकतरात. जलद आवण उच्च प्वतसराद दररासराठी, प्श्नरािली वितरीत करण््यराचरा
श्े्यस्कर मराग्य म्हणजे स्ि-संब्रोवधत वलफराफे.
• शनयोशजत पध्दत: आधी सरांवगतल््यराप्मराणे, ही फील्डमधून मरावहती ग्रोळरा
करण््यरासराठी िरापरल््यरा जराणरार््यरा प्श्नरांची सूची आहे. सरामरान््यत3, संश्रोधक वकंिरा
प्गणक हे भरतरात. जेव्हरा अभ््यरासराची व््यराĮी विस्तृत असते तेव्हरा मरावहती ग्रोळरा
करण््यराच््यरा उद्ेशराने, संश्रोधक मध््य्थ (एनम इरेटर) म्हणून ओळखल््यरा जराणरार््यरा
व््यक्तéची वन्युक्ती करत्रो. ते त््यरांच््यरा भेटी दरम््यरान मरावहती देणरार््यरांची मुलराखत घेत
आहेत, त््यरांनरा सुची/शेड््यूलिरील घटक ते सूचीबद्ध केल््यरानुसरार विचरारत आहेत
आवण प्वतसरादरांसराठी िेळरापत्करात वन्युक्त केलेल््यरा जरागेत त््यरांची उत्रे नŌदवित
आहेत. उदराहरणरा्थ्य, जगभररात ्यरा तंत्राचरा िरापर करून ल्रोकसंख््येचे सिवेक्षण केले
जराते. संश्रोधक वकंिरा प्गणकराने भरलेल््यरा िेळरापत्कराच््यरा उलट, मरावहती देणराö्यरांĬरारे
प्श्नरािली भरली जराते.
• प्रादेशिक वाता्षहर आशण वाता्षहरां¸या माध्यमातून : ्यरा दृवष्क्रोनरामध््ये स््थरावनक
एजंट वकंिरा पत्कराररांनरा अभ््यरासराधीन क्षेत्रातील विविध वठकराणी वन्युक्त करणे समराविष्
आहे. जेव्हरा िरारंिरार मरावहती ग्रोळरा करणे आिश््यक असते, तेव्हरा सरकरारी संस््थरा
सरामरान््यत: ्यरा ध्रोरणराचरा िरापर करतरात. िृत्पत्े, वन्यतकरावलके, रेवडओ आवण टीव्ही
िृत् केंद्रे ्यरा तंत्राचरा िरापर करून फरा्यदेशीर ठरू शकतरात. जेव्हरा वन्यवमत मरावहती
आिश््यक असते परंतु उच्च अचूकतरा महत्िराची नसते, तेव्हरा ्यरा ध्रोरणराचरा िरापर केलरा
जरात्रो.
䖃 जीवन वृ°ांत / व्यक्तìअभ्यास / केस स्टडी पĦत : ही मरावहती संकलनराच््यरा
प्रा्थवमक स्त्र्रोतरांची दुसरी पद्धत आहे ज््यरामध््ये संश्रोधकरालरा विवशष् व््यक्ती, विवशष्
गट, पररवस््थती वकंिरा समुदरा्यराच््यरा वनवम्यतीमध््ये सख्रोलतरा हिी असते. ्यरा पद्धतीमध््ये
मरावहती सरामरान््यत: विवशष् नमुनरा गटराकडून आवण विविध तंत्रांचरा िरापर करून (उदरा.
वनरीक्षणे आवण मुलराखती) वमळिलरा जरात्रो. व््यक्ती जीिन / केस वहस्ट्री, वकंिरा रुग्णराचरा
िै्यवक्तक इवतहरास, वज्थे व््यक्ती अभ््यरास / केस स्टडी संश्रोधन पद्धती वचवकत्सक
िैद्की्य मध््ये प््थम वदसून आली. ही पद्धती, "केस वहस्ट्री" करा्य घडते ्यराचे वनरीक्षण
करणे वकंिरा पुनर्यचनरा करणे समराविष् आहे. केस स्टडीज संश्रोधकरांनरा त््यरांनी त््यरांच््यरा
प्वतसरादरांची "सररासरी" करण््यराच््यरा उद्ेशराने बरेच संश्रोधन विष्य (नॉम्रो्थेवटक तंत्)
हरातराळण््यराचरा प््यत्न केल््यरास ते सक्षम ह्रोऊ शकतरात. ्यरा अभ््यरासरात,
ित्यनरामरागील ट्रेंड आवण करारणे श्रोधण््यरासराठी सहभरागीच््यरा संपूण्य आ्युष््यरातील
जिळजिळ सि्य पैलू तपरासले जरातरात. एकरा पररवस््थतीचे विश्ेषण करून जे वशकले
जराते ते इतररांिर लरागू करणे ही कल्पनरा आहे. दुद¨िराने, केस स्टडीजमध््ये म्रोठ््यरा
प्मराणरात सब्जेवक्टवव्हटीचरा समरािेश असू शकत्रो, ज््यरामुळे व््यरापक प्ेक्षकरांप्य«त
वनष्कष्य कराQणे आव्हरानरात्मक ह्रोते. munotes.in
Page 8
शैक्षवणक संश्रोधन
8 १.. दुÍयम माशहती
दुÍ्यम मरावहती, म्हणजे जी संश्रोधकराने विविध अहिराल, पुस्तके, इंटरनेट िेबसराइट्सिरून
संकवलत केलरा आहे आवण त््यराचे आधीच सरांवख््यकी्य विश्ेषण केले आहे वकंिरा इतर
क्रोणीतरी प्राĮ केले आहे. ते क्रोणत््यराही स्त्र्रोतराकडून, जसे की िेबसराइट, वकंिरा सरकरारी
अहिराल, नŌदणी,रेकॉड्य, ित्यमरानपत्े आवण अ्थ्यशरास्त्रज्रांनी वलवहलेल््यरा पुस्तकरांसह प्करावशत
स्त्र्रोतरांकडून वमळिले जराऊ शकतरात. त््यरामुळे मरावहती हरा त््यरा स््रोतरासराठी प्रा्थवमक असत्रो
ज्रो प््थम ग्रोळरा करत्रो आवण त््यरािर प्वरि्यरा करत्रो आवण नंतर त््यरांचरा िरापर करणराö्यरा इतर
सि्य स्त्र्रोतरांसराठी दुÍ्यम असत्रो. दुÍ्यम मरावहती िरापरल््यराने तुम्हरालरा पैसरा आवण िेळ
िराचविण््यरात मदत ह्रोते. उदराहरणरा्थ्य, विद्रार््यरा«मध््ये वचत्पट अवभनेत््यराच््यरा ल्रोकवप््यतेबद्ल
मरावहती ग्रोळरा केल््यरानंतर, तुम्ही एक अहिराल जरारी करतरा. तुम्ही ग्रोळरा केलेल््यरा मरावहतीचरा
क्रोणी तुलनरात्मक अभ््यरासरासराठी िरापर करत असल््यरास, ती दुÍ्यम मरावहती बनते. द्रोन िेगळे
अभ््यरास धरागे आहेत ज््यरातून दुÍ्यम मरावहती ग्रोळरा केलरा जराऊ शकत्रो:
• पररमाणवाचक : जनगणनरा, गृहवनमरा्यण, सरामरावजक सुरक्षरा, वनिडणूक आकडेिरारी
आवण इतर संबंवधत मूलभूतमरावहती ही पररमराणिराचक मरावहतीची उदराहरणे आहेत.
• गुणाÂमक: क्षेवत््य नŌद,फील्ड न्रोट्स, वनरीक्षण नŌदी, फ्रोकस ग्रुप ट्ररान्सवरिÈट्स,
सेमीस्ट्रक्चड्य आवण स्ट्रक्चड्य मुलराखती आवण इतर िै्यवक्तक संश्रोधन-संबंवधत
सरावहत््य.
दुÍयम माशहती चे उपयोग आशण Zायदे
्यरा प्करारच््यरा मरावहती चे प्मुख फरा्यदे खरालीलप्मराणे आहेत:
ڹ ही मरावहती जलद हरातराळ ली जराऊ शकते.
ڹ िेळ आवण खचरा्यचरा समत्रोल अजूनही जतन केलरा जरात्रो.
ڹ मरावहतीची व््यरािसराव्यकरांकडून आधीच तपरासणी केली जराते.
ڹ विद्मरान मरावहती सुधराररत वकंिरा पुनव््यरा्यख््यरा करण््यरासराठी लरागू.
ڹ निीन संकल्पनरांचरा श्रोध लराितरानरा लेखक, विचरारिंत आवण तत्तिज् ्यरांच््यरासराठी
उप्युक्त.
ڹ प्त््यक्ष कमी कराम केले जराते.
दुÍयम माशहतीचे तोटे
दुÍ्यम मरावहती चे त्रोटे खरालीलप्मराणे आहेत: munotes.in
Page 9
शैक्षवणक मरावहतीचे स््रोत
9 ڹ िैधतेचे क्रोणतेही स्िीकृत मराप नराही.
ڹ ज्रान आिश््यक आहे.
ڹ प्रा्थवमक मरावहती पेक्षरा दुÍ्यम मरावहती नेहमीच कमी अचूक आवण विĵरासराह्य असत्रो.
१.. दुÍयम माशहतीचे ąोत;
प्रा्थवमक मरावहती संकलन िेळ, आव्थ्यक आवण मरानिी संसराधन म्यरा्यदरांमुळे कधीकधी अशक््य
ह्रोते. म्हणून, संश्रोधकरांनी दुÍ्यम मरावहती िरापरलीपरावहजे.
आतरा आपण दुÍ्यम मरावहती वमळविण््यरासराठी िरापरू शकणरार््यरा असंख््य स्त्र्रोतरांबद्ल ब्रोलू्यरा.
अ) शलखीत माशहती स्त्रोतां चे दĮर /डॉ³युम¤टरी( सोसकेस)
हे ्यरा प्करारच््यरा दुÍ्यम मरावहती स््रोतराचे दुसरे नराि आहे. डॉक््युमेंटरी मरावहती च््यरा मूळ
मरावहतीचे द्रोन मूलभूत प्करार आहेत:
१) प्रकाशित स्त्रोत: *व््यिसरा्य, *व््यरापरार, *िरावणज््य,* आर्रोग््य, *वशक्षण आवण *इतर
क्षेत्रांिरील आकडेिरारी अनेक *रराष्ट्री्य आवण *आंतररराष्ट्री्य संस््थरांĬरारे, अध्य-
अवधकृत अहिराल, असंख््य सवमत््यरा आवण आ्य्रोगरांकडून एकवत्त आवण प्करावशत
केली जराते.आवण खराजगी प्कराशने. विविध संस््थरांकडील ही प्कराशने सहरा्यक दुÍ्यम
मरावहती स्त्र्रोत (सीएस) म्हणून कराम करतरात.
हे खराली सूचीबद्ध आहेत:
• सरकारी प्रकािने : द्रोन्ही सरकरार (केंद्र आवण रराज््य) विविध विष्यरांिरील
सरांवख््यकी्य मरावहती सह ित्यमरान मरावहतीच््यरा स्िरूपरात त्ैमरावसक आवण िरावष्यक
वभन्न दुÍ्यम मरावहती प्करावशत करतरात. उदरा, नॅशनल कौवन्सल ऑफ
अÈलराइड इकॉनॉवमक ररसच्य (NCEAR), मरावसक सरांवख््यकी्य ग्रोषिराररा,
उच्च वशक्षणरािरील सिवेक्षण (AISHE), रराष्ट्री्य उत्पन्न सरांवख््यकी, आव्थ्यक
सिवेक्षण, फेडरेशन ऑफ इंवड्यन चेंबस्य ऑफ कॉमस्य अ1ड इंडस्ट्री (FICCI),
केंद्री्य सरांवख््यकी संस््थरा (CSO), भरारती्य कृषी संश्रोधन पररषद (ICAR), इ.
• आंतरराÕůीय प्रकािन:
आंतररराष्ट्री्य नराणेवनधी (IMF),
सं्युक्त रराष्ट्र संघटनरा (UNO),
आवश्यराई विकरास ब1क (ADB),
आंतररराष्ट्री्य करामगरार संघटनरा (ILO), munotes.in
Page 10
शैक्षवणक संश्रोधन
10 जरागवतक ब1क, इत््यरादी, संबंवधत मरावहती आवण अहिराल देखील प्करावशत
करतरात.
• अध्ष-अशधकृत प्रकािने: प्कराशन संस््थरा जसे की एजन्सी अहिराल, वजल्हरा
मंडळे, पंचरा्यत इ. ्यरा प्रावधकरणरांच््यरा अंतग्यत प्करावशत केले जरातरात.
• सशमÂया आशण आयोग: रराज््य आवण केंद्र सरकराररांनी त्यरार केलेल््यरा अनेक
सवमत््यरा आवण आ्य्रोगरांĬरारे दुÍ्यम मरावहती प्दरान केलरा जरात्रो. उदराहरणरा्थ्य,
पराचिरा िेतन आ्य्रोग वकंिरा दहरािरा आव्थ्यक आ्य्रोग इत््यरादéचरा अहिराल.
• खाजगी प्रकािने: अ्थ्यशरास्त्र, िरावणज््य आवण व््यरापरारराच््यरा विविध पैलूंची
मरावहती िृत्पत्े आवण वन्यतकरावलकरांमध््ये प्करावशत केली जराते.
उदराहरणरा्थ्य, इकॉनॉवमक टराइम्स, फरा्यनरावन्शअल एक्सप्ेस आवण वबLनेस
टुडे, इंवड्यन जन्यल ऑफ कॉमस्य, जन्यल ऑफ इंडस्ट्री अ1ड ट्रेड आवण
इकॉनॉवमक अ1ड पॉवलवटकल िीकली सरारखी जन्यल्स. इंवड्यन इवन्स्टट््यूट
ऑफ फरा्यनरान्स प्मराणे, शैक्षवणक मरावहती चे स्त्र्रोत
कराही संश्रोधन आवण वित्ी्य संस््थरा देखील त््यरांचे िरावष्यक अहिराल प्करावशत
करतरात. शैक्षवणक, विद्रापीठे आवण इतररांनी वलवहलेले अहिराल देखील
मरावहतीचे दुÍ्यम स््रोत म्हणून कराम करतरात.
२) अप्रकाशित ąोत : संस््थरा वकंिरा ल्रोक रराखत असलेलरा सि्य डेटरा वकंिरा मरावहती
प्करावशत स्िरूपरात उपलब्ध असणे आिश््यक नराही. कराही संश्रोधन संस््थरा, व््यरापरार
संघटनरा, विद्रापीठे, शैक्षवणक, खराजगी व््यिसरा्य आवण इतर संस््थरा मरावहती ग्रोळरा
करतरात, परंतु ते सरामरान््यत3 प्करावशत करत नराहीत. ही मरावहती त््यरांच््यरा रवजस्ट्रीज,
फराइल्स इ. मध््ये उपलब्ध आहे.
अ. 6ले³ůॉशनक ąोत : दुÍ्यम मरावहती (इंटरनेटĬरारे) ऍक्सेस करण््यरासराठी
इलेक्ट्रॉवनक मीवड्यरा देखील िरापरलरा जराऊ शकत्रो. तुमचरा विष्य टराईप करून
ज््यरासराठी मरावहतीची आिश््यकतरा आहे, तुम्ही google.com, yahoo.com,
msn.com इत््यरादी िेबसराइटिर जराऊन विविध स्त्र्रोतरांकडून मरावहती वमळिू
शकतरा. ्यराव््यवतररक्त, खरालील ऑनलराइन जन्यल्स आवण सीडीमध््ये दुÍ्यम
डेटरा असत्रो:
इलेक्ट्रॉवनक जन्यल http://businessstandard.com
इलेक्ट्रॉवनक जन्यल http://www.businessworldindi a.com
भरारतराची जनगणनरा http://www.censusindia.net munotes.in
Page 11
शैक्षवणक मरावहतीचे स््रोत
11 केंद्री्य अ्थ्यसंकल्प आवण आव्थ्यक सिवेक्षण
http://www.indianbudget.nic.in
सरकरारची वनदवेवशकरा भरारत http://goidirectory.nic.in
संस््थरा ऑनलराइन वशक्षण डेटराबेस https://www.oecd.org
उच्च वशक्षणरािरील अवखल भरारती्य सिवेक्षण https://aishe.gov.in
वशक्षण मंत्राल्य http://education.gov.in
आवदिरासी व््यिहरार मंत्राल्य https://tribal.nic.in
१. शनÕकर््ष
प्त््येक रणनीतीमध््ये कराही नरा कराही त्रोटे असतरात हे पूि्यगरामीिरून अनुमरान कराQतरा ्येईल.
प्त््यक्षरात, िरापरण््यरात ्येणरारी पद्धत चौकशीचरा प्करार, चौकशीचे उवद्ष् आवण व््यराĮी, मरावहती
ग्रोळरा करण््यरासराठी बराजूलरा ठेिलेले पैसे, आिश््यक अचूकतेची परातळी आवण मरावहती ग्रोळरा
करण््यराची अंवतम मुदत ्यरािर अिलंबून असते.
7777777
munotes.in
Page 12
शैक्षवणक संश्रोधन
12 [ :- नमुना तंत्र (सrÌपशलंग टे³नीक)
संभाव्यता आशण गैर-संभाव्यता नमुनातंत्र
Gटक रचना
१.१ पररच्य :
१.२ वशकण््यराची उवद्ष्े :
१.३ ल्रोकसंख््यरा आवण नमुनरातंत्राची व््यराख््यरा
१.४ नमुनरातंत् पद्धतéचे िगतीकरण
१.४.१ संभराव््यतरा नमुनरा
अ. सराधे ्यरादृवच्छिक नमुनरा
ब. पद्धतशीर नमुनरा
क. स्तरीकृत नमुनरा
१.४.२ गैर-संभराव््यतरा नमुनरा
अ. उद्ेशपूण्य नमुनरा
ब. सुविधरा नमुनरा
क. क्रोटरा नमुनरा
१.५ वनष्कष्य :
१.१ पररचय
संश्रोधन अभ््यरास आ्य्रोवजत करण््यराची पवहली परा्यरी म्हणजे विष्यराबद्लच््यरा ज्रानराप्य«त
प्रोह्रोचण््यराचरा सिवोत्म मराग्य. दुसö्यरा शब्दरांत, आपल््यरालरा मरावहती ग्रोळरा करण््यराची
आिश््यकतरा आहे. तुमच््यराकडे असलेले सि्य विद्मरान वनण्य्य वकंिरा वसद्धरांत सत््यरावपत
करण््यरासराठी ही मरावहती आिश््यक आहे. क्षणभर असे गृहीत धररा की तुम्ही एक संश्रोधक
आहरात ज््यरांनरा केंद्री्य विद्रापीठरांच््यरा अभ््यरासराच््यरा सि्यी आवण कतृ्यत्िराची प्ेरणरा ्यरांच््यरातील
अंडरग्रेजुएट विद्रार््यरा«मधील संबंधरांचे परीक्षण कररा्यचे आहे. ्यरासराठी तुम्ही सि्य केंद्री्य
विद्रापीठरांच््यरा पदिीपूि्य विद्रार््यरा«मधून कराही ठरराविक प्वतवनधी वकंिरा नमुने वनिडले
परावहजेत. वनिड प्वरि्यरा परार पराडण््यरासराठी ल्रोकसंख््यरा, नमुनरा आवण विविध नमुनरा पद्धतéची
संकल्पनरा पूण्यपणे समजून घेणे आिश््यक आहे.
आम्ही तुम्हरालरा ; ्यरा घटकरामध््ये नमुनरा आवण ल्रोकसंख््येच््यरा कल्पनरा सरादर करून. आम्ही
चरांगल््यरा नमुन््यराची िैवशष्््ये आवण नमुन््यराच््यरा विविध पद्धतéबद्ल देखील चचरा्य करू. munotes.in
Page 13
शैक्षवणक मरावहतीचे स््रोत
13 १.२ शिकÁयाची उशदिष्े :
हरा घटक पूण्य Lराल््यरािर, तुम्ही हे करू शकराल:
• अटी, ल्रोकसंख््यरा आवण नमुनरा पररभरावषत कररा,
• सॅम्पवलंग,नमुनरा प्वरि्येतील परा्यö्यरा आवण सॅम्पवलंग,नमुनराच््यरा विविध पद्धतéचे िण्यन
कररा,
• संभराव््यतरा नमुनरा पररभरावषत कररा आवण विविध प्कराररांचे िण्यन कररा संभराव््यतरा
नमुन््यराचे,
• संभराव््यतरा नसलेल््यरा नमुन््यराची व््यराख््यरा कररा आवण विविध प्करारच््यरा गैर-संभराव््यतरा
नमुन््यराचे िण्यन कररा.
१. लोकसं´या आशण नमुन याची व्या´या
नमुनरा तंत्राबद्ल तपशीलरात जराण््यरापूिती आपण कराही मूलभूत शब्द स्पष् केले परावहजेत.
"ल्रोकसंख््यरा" हरा शब्द अशरा सि्य व््यक्तéनरा सूवचत करत्रो जे विवशष् आिश््यकतरा वकंिरा वनकष
पूण्य करतरात. उदरा, भरारतराची संपूण्य ल्रोकसंख््यरा भरारतराची ल्रोकसंख््यरा म्हणून ओळखली
जराते.
घटक म्हणजे क्रोणत््यराही ल्रोकसंख््येतील एकल व््यक्ती. जेव्हरा ल्रोकसंख््येचरा फक्त एक भराग
वनिडलरा जरात्रो तेव्हरा नमुनरा असत्रो; जेव्हरा संपूण्य ल्रोकसंख््यरा समराविष् केली जराते तेव्हरा
जनगणनरा असते. नमुनरा हरा ल्रोकसंख््येचरा उपसंच आहे ज्रो संपूण्य गटराचे प्वतवनवधत्ि करत्रो.
जेव्हरा संश्रोधकराची ल्रोकसंख््यरा (वकंिरा विĵ) त््यराच््यरा सि्य सदस््यरांचे सिवेक्षण करण््यरासराठी खूप
म्रोठी असते करारण त््यराची वकंमत, वन्युक्त कम्यचरार््यरांची संख््यरा वकंिरा िेळेची म्यरा्यदरा, संपूण्य
प्वतवनवधत्ि करण््यरासराठी एक लहरान कराळजीपूि्यक वनिडलेलरा नमुनरा कराQलरा जरात्रो. हरा
नमुनरा वनिडण््यरासराठी तुम्ही जी पद्धत िरापरतरा ती तुमची सॅम्पवलंग,नमुनरा तंत् म्हणून
ओळखली जराते.
१. सrÌपशलंग/नमुना तंत्र पĦतéचे वगêकरण :
सॅम्पवलंग, नमुनरा तंत् पद्धतéचे िगतीकरण हे संभराव््यतरा वकंिरा गैरसंभराव््यतरा मध््ये केले जराते.
जर संश्रोधनराचरा उद्ेश वनष्कष्य कराQणे वकंिरा संपूण्यपणे ल्रोकसंख््यिर पररणराम करणरारे अंदराज
बरांधणे असेल (जसे बहòतेक संश्रोधन सरामरान््यत3 आहे), तर एखराद्राने संभराव््यतरा नमुनरा
िरापरणे आिश््यक आहे. परंतु, जर एखराद्रालरा केिळ एक लहरान गट, कदरावचत एक प्वतवनधी
गट देखील वचत्ण वकंिरा स्पष्ीकरणराच््यरा हेतूने कसे करत आहे हे श्रोधण््यरात स्िरारस््य असेल,
तर प््थम संभराव््यतेच््यरा नमुन््यरांची चचरा्य करू न्ये.
१..१ संभाव्यता नमुना
संभराव््यतेच््यरा नमुन््यरांमध््ये, ल्रोकसंख््येच््यरा प्त््येक सदस््यराची वनिड ह्रोण््यराची शक््यतरा शून््य
आहे. सि्य संभराव््य सॅम्पवलंग,नमुनरा पध्दतéमरागील महत्तिराचरा मुद्रा म्हणजे – ्यरादृवच्छिक वनिड. munotes.in
Page 14
शैक्षवणक संश्रोधन
14 संभराव््यतेच््यरा सॅम्पवलंग,नमुन््यराचरा फरा्यदरा असरा आहे, की सॅम्पवलंग एररची,नमुनराफरकराची
गणनरा केली जराऊ शकते, ज््यरा प्मराणरात नमुनरा ल्रोकसंख््येपेक्षरा वभन्न असू शकत्रो. संभराव््यतरा
पद्धतéमध््ये ्यरादृवच्छिकनमुनरा, सॅम्पवलंग, पद्धतशीर नमुने आवण ट्रॅवटफराइड सॅम्पवलंग ्यरांचरा
समरािेश ह्रोत्रो. •आपण त््यरा प्त््येकरािर चचरा्य करू.
अ) याŀश¸Jक नमुना :
्यरादृवच्छिक नमुनरा हे संभराव््यतेच््यरा नमुन््यराचे शुद्ध स्िरूप आहे. सराधे ्यरादृवच्छिक नमुने
ही म्यरा्यवदत ल्रोकसंख््येमधून नमुनरा वनिडण््यराची एक पद्धत आहे ज््यरामध््ये
ल्रोकसंख््येच््यरा प्त््येक घटकरालरा वनिडण््यराची समरान संधी वदली जराते. ्यरादृवच्छिक
नमुन््यराची पूि्यअट अशी आहे की विĵरातील प्त््येक िस्तू ओळखली जराणे आिश््यक
आहे. स्पष्पणे पररभरावषत केलेल््यरा ल्रोकसंख््येमध््ये ्यरादृवच्छिक वनिड प्भरािी आहे
जी तुलनेने लहरान आवण स्ित: ची आहे. जेव्हरा ल्रोकसंख््यरा म्रोठी असते, तेव्हरा
त््यरातील प्त््येक सदस््य ओळखणे अनेकदरा कठीण वकंिरा अशक््य असते, त््यरामुळे
उपलब्ध विष्यरांचे एकत्ीकरण पक्षपराती ह्रोते.
सराध््यरा ्यरादृवच्छिक नमुन््यराशी संबंवधत त्रोटे समराविष् आहेत (घौरी आवण ग्र्रोनहॉग,
२००५):
• संपूण्य Āेम (संपूण्य ल्रोकसंख््येतील सि्य घटकरांची सूची) आिश््यक आहे;
• कराही अभ््यरासरांमध््ये, जसे की िै्यवक्तक मुलराखतéĬरारे सिवेक्षणे, जर घटक
भौग्रोवलकदृष्््यरा म्रोठ््यरा प्मराणरात विखुरलेली असतील, तर नमुनरा
वमळविण््यराचरा खच्य जरास्त असू शकत्रो;
• अंदराजकत््यरा«च््यरा मरानक चुकरा जरास्त असू शकतरात.
[) पĦतिीर नमुना :
पद्धतशीर नमुनरा घेण््यरास "Nth-नराि वनिड" तंत् देखील म्हणतरात. आिश््यक नमुनरा
आकरार म्रोजल््यरानंतर, प्त््येक Nth नŌदणी ल्रोकसंख््यरा सदस््यरांच््यरा सूचीमधून
वनिडलरा जरात्रो. ज्रोप्य«त सूचीमध््ये क्रोणतराही छिुपरा रिम नराही त्रोप्य«त, ही नमुनरा पद्धत
्यरादृवच्छिक नमुनरा पद्धतीइतकीच चरांगली आहे. ्यरादृवच्छिक सॅम्पवलंग,नमुनरा तंत्रापेक्षरा
त््यराचरा एकमरात् फरा्यदरा म्हणजे सराधेपणरा. संगणकी्य फराइलमधून ठरराविक
रेकॉड््यस,नŌदी वनिडण््यरासराठी पद्धतशीर सॅम्पवलंग,नमुनराचरा िरापर िरारंिरार केलरा जरात्रो.
पद्धतशीर सॅम्पवलंग,नमुनरा ल्रोकसंख््येच््यरा सूचीिर नमुन््यराचरा अवधक प्सरार प्दरान
करते आवण अवधक अचूकतेकडे नेत्रो.
प्वरि्येमध््ये पुQील चरणरांचरा समरािेश आहे:
i) कराही रिमरानुसरार : िण्यरिमरानुसरार, ज््येķतरा, मराग्य रिमरांक, घर रिमरांक वकंिरा अशरा
क्रोणत््यराही घटकरांिर आधराररत ल्रोकसंख््यरा घटकराची ्यरादी त्यरार कररा. munotes.in
Page 15
शैक्षवणक मरावहतीचे स््रोत
15 ii) इवच्छित नमुनरा अपूणरा«क वनवश्चत कररा, १००० पैकी ५० म्हणरा; आवण Kth ्युवनटची
संख््यरा देखील. [K=N/n= १०००/५० = २०].
iii) १ आवण K मधील ्यरादृवच्छिकपणे वनिडलेल््यरा संख््येसह प्रारंभ करून, द्रोन्ही
समरािेशी, सूचीमधून प्त््येक Kth ्युवनट वनिडरा. िरील उदराहरणरामध््ये ्यरादृवच्छिकपणे
वनिडलेली संख््यरा ४ असल््यरास, नमुन््यरात ९८४ व््यरा ्युवनट सी प्य«त जराणरार््यरा
प्त््येक मरावलकेतील ४ ्थरा, २४िरा, ४४िरा, ६४िरा, ८४िरा एकक समराविष् असेल.
क) स्तरीकृत नमुना
स्तरीकृत नमुनरा ही सरामरान््यत3 िरापरली जराणरारी संभराव््यतरा पद्धत आहे ते ्यरादृवच्छिक
सॅम्पवलंग,नमुन््यरा पेक्षरा श्ेķ आहे,करारण ते सॅम्पवलंग नमुनरा त्ुटी कमी करते. स्ट्रॅटम
हरा ल्रोकसंख््येचरा एक उपसंच आहे, ज्रो वकमरान एक सरामरान््य िैवशष्््य सरामराव्यक करत्रो.
िगरा्यची उदराहरणे पुरुष आवण वस्त्र्यरा वकंिरा व््यिस््थरापक आवण अव््यिस््थरापक असू
शकतरात. संश्रोधक प््थम संबंवधत स्तर आवण ल्रोकसंख््येतील त््यरांचे िरास्तविक
प्वतवनवधत्ि ओळखत्रो. ्यरादृवच्छिक सॅम्पवलंग नमुन््यरा नंतर प्त््येक स्तररातून 'पुरेसे'
विष्य वनिडण््यरासराठी िरापरले जराते. 'पुरेसरा' म्हणजे संश्रोधकरालरा स्ट्रॅटम ल्रोकसंख््येचे
प्वतवनवधत्ि करते ्यरािर विĵरास ठेिण््यरासराठी पुरेसरा म्रोठरा नमुनरा आकरार. स्तरीकृत
सॅम्पवलंग,नमुनरा सिरा्यत जरास्त ्यशस्िी ह्रोते जेव्हरा,
• प्त््येक स्ट्रॅटमच््यरा अंतररामध््ये ल्रोकसंख््येच््यरा एकूण वभन्नतरापेक्षरा कमी असते;
• जेव्हरा ल्रोकसंख््येतील स्तर असमरान आकरारराचे असतरात वकंिरा असमरान घटनरा
असतरात; आवण
• जेव्हरा स्तररामध््ये नमुनरा घेणे स्िस्त असते.
स्तरीकृत नमुन््यरात समराविष् असलेल््यरा परा्यö्यरा पुQीलप्मराणे वदल््यरा आहेत:
i) वलंग, भौग्रोवलक प्देश, ि्य, अभ््यरासराचे अभ््यरासरिम इत््यरादी सरारख््यरा संबंवधत
स्तरीकरण वनकषरांिर वनण्य्य घेणे .
ii) प्त््येक उप-ल्रोकसंख््येमध््ये घटकरांची स्ितंत्पणे ्यरादी करणे.
iii) ्य्रोग््य ्यरादृवच्छिक वनिड तंत्राचरा िरापर करून प्त््येक उपल्रोकसंख््येमधून
आिश््यक घटकराची वनिड करणे.
iv) मुख््य नमुनरा त्यरार करण््यरासराठी उप-नमुने एकत् करणे.
१..२ गैर-संभाव्यता सrÌपशलंग, नमुना :
गैर-संभराव््यतरा सॅम्पवलंग,नमुन््यरा मध््ये, सदस््यरांची वनिड ल्रोकसंख््येमधून कराही गैर-
्यरादृवच्छिक पद्धतीने केली जराते. ्यरा पद्धतीमध््ये, नमुनरा ल्रोकसंख््येपेक्षरा वकती प्मराणरात वभन्न
आहे हे अज्रात रराहते. गैर-संभराव््यतरा पद्धतéमध््ये सुविधरा नमुनरा/सॅम्पवलंग, वनण्यरात्मक munotes.in
Page 16
शैक्षवणक संश्रोधन
16 नमुनरा/ जजमेंट सॅम्पवलंग, रराखीि नमुनरा- क्रोटरा सॅम्पवलंग आवण स्न्रोबॉल सॅम्पवलंग ्यरांचरा
समरािेश ह्रोत्रो.
आतरा आपण प्त््येक गैर-संभराव््यतरा नमुनरा पद्धतéबद्ल चचरा्य करू्यरा.
अ) हेतूपूण्ष नमुना
एक उद्ेश नमुनरा हरा एक वनण्य्य नमुनरा म्हणून देखील ओळखलरा जरात्रो. ्यरा प्करारचरा
नमुनरा वनिडलरा आहे करारण त्रो एकूण ल्रोकसंख््येचरा प्वतवनधी आहे, असे मरानण््यराची
चरांगली करारणे आहेत. संश्रोधक त््यराच््यरा/वतच््यरा अनुभिरािर वकंिरा नमुन््यरासराठी
असलेल््यरा गटराच््यरा ज्रानरािर आधराररत नमुनरा वनिडत्रो. उदराहरणरा्थ्य, ‘भेटिस्तू’
मुलरांच््यरा अभ््यरासरासराठी, संश्रोधक, त््यराच््यरा/वतच््यरा पूितीच््यरा अनुभिराच््यरा आधरारे,
नमुन््यरातून इतर सिरा«नरा िगळून, शराळेत असरामरान््य करामवगरी करणराö्यरा विवशष्
व््यक्तéची वनिड करत्रो. हेतूपूण्य नमुनरा हरा स्रो्यीच््यरा नमुन््यरापेक्षरा िेगळरा असत्रो
ज््यरामध््ये संश्रोधक उपलब्ध असलेल््यरांनरा वनिडण््यरा?िजी नमुनरा वनिडण््यरासराठी
वनकष ओळखण््यरासराठी अनुभि आवण पूि्य ज्रान िरापरत्रो. हे स्पष् वनकष आहे जे
हेतूपूण्य आवण बचरािरात्मक नमुन््यरांचे िण्यन करण््यरासराठी आधरार बनितरात. गुणरात्मक
संश्रोधनरातील बरेचसे नमुने हे उवद्ष्पूण्य असतरात करारण प्रा्थवमक लक्ष विवशष् विष्य
आवण सेवटंगबद्ल सख्रोल अभ््यरासरासराठी समृद्ध मरावहती प्दरान करू शकतील अशरा
विष्यरांची ओळख करण््यरािर असते, कराही म्रोठ््यरा ल्रोकसंख््येचे अवनिरा्य्यपणे
प्वतवनवधत्ि करणरारे विष्य नराही. अपेवक्षत मरावहती प्दरान करण््यराच््यरा सहभरागéच््यरा
क्षमतेच््यरा गुणित्ेसराठी प्वतवनधीत्ि दुÍ्यम आहे. उद्ेशपूण्य नमुन््यराच््यरा क्षेत्रामध््ये
सुमरारे १६ विविध प्करारचे विवशष् दृवष्क्रोन आहेत जे गुणरात्मक संश्रोधनरांमध््ये िरापरले
जराऊ शकतरात. ्यरापैकी कराही आहेत:
याŀश¸Jक हेतूपूण्ष नमुना जेव्हा हेतूपूण्य नमुनरा हरातराळू शकतील त््यरापेक्षरा म्रोठरा
असत्रो, तेव्हरा हेतुपुरस्सर वनिडलेल््यरा विष्यरांमधून एक आिश््यक संख््यरा वनिडू
शकत्रो. ्यरालरा ्यरादृवच्छिक उद्ेशपूण्य नमुनरा तंत् म्हणून ओळखले जराते.
उदरा - २० संभराव््य असल््यरास संश्रोधकराने सहभरागéनरा उद्ेशपूि्यक ओळखले ह्रोते,
परंतु केिळ १० सहभरागéचरा अभ््यरास केलरा जराऊ शकत्रो, २० संभराव््य सहभरागéमधून
१० चरा ्यरादृवच्छिक नमुनरा वनिडलरा जराईल.
[) सोयीचे नमुने Gेणे :
स्रो्यीचे नमुने श्रोधरात्मक संश्रोधनरामध््ये िरापरले जरातरात, जे्थे अन्िेषकरालरा
िस्तुवस््थतीचरा एक स्िस्त अंदराजे अंदराज घेण््यरास स्िरारस््य असते. नरािराप्मराणेच
नमुनरा वनिडलरा आहे करारण त्रो स्रो्यीचरा आहे. अव््यिवस््थत वकंिरा ˀक्सी डेंटल
देखील म्हटले जराते, ही पद्धत अशरा ल्रोकरांचरा िरापर करण््यरािर आधराररत आहे जे
बंवदस्त प्ेक्षक आहेत, फक्त चरालत आहेत वकंिरा संश्रोधनरात विशेष स्िरारस््य
दराखितरात. स्ि्यंसेिकरांचरा िरापर हे स्रो्यीचे नमुनरा घेण््यराचे उदराहरण आहे. ्यरादृवच्छिक
नमुनरा वनिडण््यरासराठी लरागणराररा खच्य वकंिरा िेळ न घेतरा, पररणरामरांचरा एकूण अंदराज
वमळविण््यरासराठी प्रा्थवमक संश्रोधनराच््यरा प््यत्नरांमध््ये ही पद्धत सहसरा िरापरली जराते. munotes.in
Page 17
शैक्षवणक मरावहतीचे स््रोत
17 क्रोटरा नमुनरा क्रोटरा नमुनरा हरा आणखी एक प्करारचरा गैर-संभराव््यतरा नमुनरा आहे ज्रो
बहòतेक िेळरा सिवेक्षण संश्रोधनरामध््ये िरापरलरा जरात्रो जेव्हरा आिडीच््यरा ल्रोकसंख््येच््यरा
सि्य सदस््यरांची ्यरादी करणे शक््य नसते. ्यरामध््ये प्त््येक स्तररामध््ये नमुनरा घटकराची
वनिड संश्रोधकराच््यरा वनण्य्यराच््यरा आधराररािर केली जराते ?िजी नमुन््यरामध््ये िै्यवक्तक
घटकराचरा समरािेश करण््यराच््यरा म्रोजणी्य्रोग््य संधीच््यरा आधराररािर. समजरा क्रोटरा
सॅम्पवलंगच््यरा आधरारे रराष्ट्री्य सिवेक्षण कररा्यचे आहे. क्रोटरा सॅम्पवलंगची पवहली परा्यरी
म्हणजे ल्रोकसंख््येच््यरा प्देशरानुसरार ग्ररामीण/शहरी, प्शरासकी्य वजल्हे इत््यरादéचे
स्तरीकरण करणे आवण नंतर नमुन््यराचरा क्रोटरा वनवश्चत करणे, म्हणजे प्त््येक स्तररातून
वकती वनिडले जरािेत. सुरुिरातीच््यरा टÈÈ्यरात क्रोटरा सॅम्पवलंग हे स्तरीकृत
सॅम्पवलंगसरारखेच असते. त्थरावप, संभराव््यतेच््यरा नमुन््यराप्मराणेच प्रारंवभक टÈÈ्यरात
्यरादृवच्छिक वनिड प्वरि्येचरा िरापर करणे आिश््यक नराही.
क) संभाव्यता सrÌपशलंग
सॅम्पवलंगमधलरा महत्तिराचरा फरक अंवतम सॅम्पवलंग घटकराच््यरा वनिडीमध््ये आहे. क्रोटरा
सहसरा गटरांच््यरा प्मराणरात वनधरा्यररत केलरा जरात्रो. समजरा एखराद्रा संश्रोधकरालरा
विद्रापीठरातील वशक्षकरांच््यरा दूरस््थ वशक्षणराकडे पराहण््यराचरा दृवष्क्रोन अभ््यरासरा्यचरा
आहे. सि्य प््थम, त्रो/ती विद्रापीठरातील वशक्षकरांनरा ल§वगक श्ेणीमध््ये िगतीकृत करू
शकत्रो आवण नंतर प्राध््यरापक, िराचक आवण व््यराख््यरान म्हणून. नंतर, त्रो/ती ्यरा सि्य
श्ेणéसराठी क्रोटरा वनवश्चत करू शकत्रो.
अशराप्करारे, क्रोटरा नमुन््यरामध््ये स्तरराचरा िरापर समराविष् असेल परंतु स्तररामध््ये वनिड
्यरादृवच्छिक आधराररािर केली जरात नराही. मरावहती सहज उपलब्ध असलेल््यरा
व््यक्तéकडून वमळिलरा जरात्रो. अशरा प्करारे, कमी प्िेश्य्रोग््य सदस््यरांचे प्वतवनवधत्ि
कमी केले जराते. क्रोटरा सॅम्पवलंगचे फरा्यदे म्हणजे ते कमी खवच्यक, स्रो्यीस्कर आवण
गहराळ वकंिरा अपूण्य सॅम्पवलंग Āेमच््यरा बराबतीत अवधक ्य्रोग््य आहे.
7777777 munotes.in
Page 18
शैक्षवणक संश्रोधन
18 क) िैक्षशणक माशहती संकशलत करÁयाचे तंत्र :
संभाव्यता आशण गैर-संभाव्यता नमुनातंत्र
Gटक रचना
१.१ पररच्य,
१.२ अध््य्यनराची उवद्ष्े
१.३ वनरीक्षण
१.३.१ वनरीक्षणराचे प्करार
१.३.२. वनरीक्षणराच््यरा प्वरि्येतील टÈपे
१.३.३ गुण आवण त्रोटे
१.४ मुलराखत
१.४.१ मुलराखतीचे स्िरूप
१.४.२ मुलराखती घेण््यरासराठी मराग्यदश्यक तत्तिे
१.५ वनष्कष्य,
१.१ पररचय
विवशष् संश्रोधन प्श्नरांची उत्रे देण््यरासराठी, स्िरारस््य असलेल््यरा चलरांिर मरावहती ग्रोळरा करणे,
म्रोजणे, पररकल्पनरा तपरासणे, मूल््यरांकन करणे, वनष्कष्य कराQणे, मरावहती संकलन ही पद्धतशीर
आवण संघवटत प्वरि्यरा आहे.
मरानवसक, सरामरावजक विज्रान, व््यिसरा्य ्यरासह शैक्षवणक विष्य, सि्य शेक्षवणक शराखरा ज््यरात
मरानविकी, सरामरावजक विज्रान, व््यिसरा्य ्यरासह शैक्षवणक विष्य, आवण नैसवग्यक आवण
उप्य्रोवजत विज्रान, ्यरा सिरा«चरा मरावहती संकलनराचरा वन्यवमत घटक म्हणून िरापर केलरा जरात्रो.
संश्रोधनराचे व््यिसरा्यरानुसरार पद्धती वभन्न असूनही, सतत मरावहती ग्रोळरा करणे हे संश्रोधन
आ्य्रोवजत करण््यराच््यरा सिरा्यत महत्िराच््यरा टÈÈ्यरांपैकी एक आहे.
जगरातील सिवोत्कृष् संश्रोधन संरचनरा, आपण एकवत्त करण््यरात अक्षम असल््यरास आिश््यक
मरावहती न वमळराल््यरामुळे , तुमचरा प्कल्प ्यशस्िी ह्रोणरार नराही. मरावहती ग्रोळरा करणे म्हणजे
अत््यंत कठीण कराम आहे ज््यरात कराळजीपूि्यक वन्य्रोजन, पररश्म, सहनशील…
हे ्युवनट पूण्य केल््यरानंतर, तुम्ही खरालील ग्रोष्ी करण््यरास सक्षम व्हराल :
• मरावहतीची व््यराख््यरा आवण स्िरूप समजण््यरास सक्षम व्हराल,
• प्रा्थवमक आवण दुÍ्यम मरावहती आवण स्पष् आवण फरक करू शकराल,
• प्रा्थवमक मरावहती ग्रोळरा करण््यरासराठी विविध तंत्रांचे िण्यन आवण प्त््येकराचे फरा्यदे
आवण त्रोटे सरांगू शकराल.
• दुÍ्यम मरावहतीच््यरा कराही महत्तिराच््यरा स्त्र्रोतरांबद्ल जराणून घ््यराल. munotes.in
Page 19
शैक्षवणक मरावहतीचे स््रोत
19 विवशष् संश्रोधन प्श्नरांची उत्रे देण््यरासराठी, स्िरारस््य असलेल््यरा चलरांिर मरावहती ग्रोळरा करणे,
म्रोजणे, पररकल्पनरा तपरासणे, मूल््यरांकन करणे वनष्कष्य, मरावहती संकलन ही पद्धतशीर आवण
संघवटत प्वरि्यरा आहे.
मरानविकी, सरामरावजक विज्रान, व््यिसरा्य ्यरासह शैक्षवणक विष्य, सि्य शेक्षवणक शराखरा ज््यरात
मरानविकी, सरामरावजक विज्रान, व््यिसरा्य ्यरासह शैक्षवणक विष्य, आवण नैसवग्यक आवण
उप्य्रोवजत विज्रान, ्यरा सिरा«चरा मरावहती संकलनराचरा वन्यवमत घटक म्हणून िरापर केलरा जरात्रो.
संश्रोधनराचे व््यिसरा्यरानुसरार पद्धती वभन्न असूनही, सतत मरावहती ग्रोळरा करणे हे संश्रोधन
आ्य्रोवजत करण््यराच््यरा सिरा्यत महत्िराच््यरा टÈÈ्यरांपैकी एक आहे. जगरातील सिवोत्कृष् संश्रोधन
संरचनरा, आपण एकवत्त करण््यरात अक्षम असल््यरास आिश््यक मरावहती न वमळराल््यरामुळे ,
तुमचरा प्कल्प ्यशस्िी ह्रोणरार नराही. मरावहती ग्रोळरा करणे म्हणजे अत््यंत कठीण कराम आहे
ज््यरात कराळजीपूि्यक वन्य्रोजन, पररश्म, सहनशीलतरा आिश््यक आहे, सं्यम, आवण इतर
विविध कौशल््ये करा्य्य अंमलरात आणण््यरास सक्षम ह्रोण््यरासराठी ्यशस्िीररत््यरा ठरराविक
ल्रोकसंख््येतून नमुनरा वनिड करतरा ्येत्रो.
मरावहती संकवलत करण््यराच््यरा पवहल््यरा टÈÈ्यरानंतर, मरावहतीचे प्करार ठरविणे आिश््यक आहे.
मग, वनिडलेल््यरा नमुन््यरातील मरावहती ग्रोळरा करण््यरासराठी एक विवशष् सराधन िरापरणे
आिश््यक आहे
१.२ अध्ययनाची उशदिष्े
हे ्युवनट पूण्य केल््यरानंतर, तुम्ही खरालील ग्रोष्ी करण््यरास सक्षम व्हराल :
• मरावहतीची व््यराख््यरा आवण स्िरूप समजण््यरास सक्षम व्हराल,
• प्रा्थवमक आवण दुÍ्यम मरावहती आवण स्पष् आवण फरक करू शकराल,
• प्रा्थवमक मरावहती ग्रोळरा करण््यरासराठी विविध तंत्रांचे िण्यन आवण प्त््येकराचे फरा्यदे
आवण त्रोटे सरांगू शकराल
• दुÍ्यम मरावहतीच््यरा कराही महत्तिराच््यरा स्त्र्रोतरांबद्ल जराणून घ््यराल
१. शनरीक्षण
मरावहती संकवलत करण््यरासराठी वनरीक्षण ही एक म्रोठी स्िराभराविक पद्धत आहे. मरानि करा्य
गृहीत धरत्रो आवण करा्य करत्रो हे तपरासण््यराचरा प््यत्न करत्रो. विविध पररवस््थतéमध््य े ते
स्ित3लरा वनवद्यष् करतरात म्हणून त््यरांनरा गतीमध््ये पराहóन. ही अशी प्णराली आहे ज््यरामध््ये एक
वकंिरा अवतररक्त परात् कराही िरास्तविक जीिनशैलीच््यरा वस््थतीत करा्य घडत आहे ्यराचे वनरीक्षण
करते आवण कराही जराणीिपूि्यक ्य्रोजनरांनुसरार घडराम्रोडéचे िगतीकरण आवण दस्त?िजीकरण
करते. वनरीक्षण हे फक्त पराहण््यरापेक्षरा अवतररक्त आहे. ते पद्धतशीरपणे ब्रोलणी करत आहे
आवण मरानि, आचरार, घटनरा, व््यिस््थरा आवण पररसर लक्षरात घेत आहे. वनरीक्षणराचे
अत््यरािश््यक करा्य्य हे आहे की ते एकरा अन्िेषकरालरा सरामरावजक पररवस््थतीिर चरालणराö्यरा
ररतीपरासून मुख््य मरावहती वमळविण््यराची संधी देते. मराश्यल आवण ररासमन (१९८९) च््यरा मते, munotes.in
Page 20
शैक्षवणक संश्रोधन
20 "अभ््यरासरासराठी वनिडलेल््यरा सरामरावजक िरातरािरणरातील घटनरा, ित्यन ्यरांचे पद्धतशीर िण्यन."
बनरा्यड्य (१९९४) नुसरार, "वनरीक्षण आिश््यक आहे विवशष् प्मराणरात िण्यन आवण छिराप
व््यिस््थरापन. वनरीक्षण हरा मरावहती ग्रोळरा करण््यराचरा अवधक नैसवग्यक मराग्य आहे. प्श्नरािली
आवण मुलराखतीत घरातलेले वनब«ध वनरीक्षणरात गहराळ आहेत.
१..१ शनरीक्षणाचे प्रकार
१. सहभागी शनरीक्षण:
सहभरागी वनरीक्षणरामध््ये संश्रोधक त््यरा गटराचरा एक भराग म्हणून कराम करत्रो. त्रो त््यरा
गटराचरा सदस््य बनून पररवस््थतीचे सख्रोल आकलन करण््यराचरा प््यत्न करत्रो. वनरीक्षक
गटरातील इतर सदस््यरांशी संिराद सराधत्रो, विविध उपरिमरांमध््ये भराग घेत्रो आवण
त््यरांच््यरा गटराचरा सदस््य बनून त््यरांच््यरा ित्यनराचे वनरीक्षण करत्रो.
२. गैर-सहभागी शनरीक्षण:
गैर-सहभरागी वनरीक्षणरामध््ये, संश्रोधक गटरात सहभरागी ह्रोत नराही तर दूरिरून वनरीक्षण
करत्रो. ्ये्थे संश्रोधक एक वनवष्रि्य वनरीक्षक आहे. त्रो समूह उपरिमरांमध््ये सहभरागी
न ह्रोतरा त््यरांचे वनरीक्षण करत्रो. पूण्यपणे गैर-सहभरागी वनरीक्षण शक््य नराही आवण
अनेकदरा अविĵसनी्य मरावहती वमळते.
. संरशचत शनरीक्षण :
संरवचत वनरीक्षणरामध््ये संश्रोधक वनरीक्षण करण््यरासराठी पद्धतशीर पद्धतीने ्य्रोजनरा
आखत्रो.
. असंरशचत शनरीक्षण (नॉन-स्ů³चड्ष) :
असंरवचत वनरीक्षणरामध््ये ्य्रोग््य वन्य्रोजन नसते. संश्रोधक फक्त वनरीक्षण आवण नŌदी
घेत असत्रो.
१..२ शनरीक्षण प्रशक्रयेतील टÈपे :
१. शनरीक्षणाचे शनयोजन :
वनररक्षण करतरानरा खरालील मुद्े लक्षरात ठेिरािेत:
• अवĬती्य प्कल्पराची व््यराख््यरा.
• लक्षरात घेण््यरासरारखे आव्हरान देणरारी एक ्य्रोग््य संस््थरा.
• विधरान-व््यक्ती वकंिरा संस््थेची व््यराĮी.
• प्त््येक वटÈपणी अंतरराल करालरािधीची गणनरा.
• नŌदणीची (रेकॉवड«ग) अंदराजे सराधने आवण आकरार आवण वनरीक्षकराची अंगभूत
भूवमकरा वनवश्चत करणे. munotes.in
Page 21
शैक्षवणक मरावहतीचे स््रोत
21 • सहभरागéसराठी आिश््यक असलेली अवĬती्य पररवस््थती श्रोधणे.
• वटÈपण््यरा वलवहण््यरासराठी ्य्रोग््य सराधन त्यरार करणे.
• प्ेक्षकराच््यरा वनपुणतेच््यरा िराक्प्चराररांमध््ये व््यक्तीलरा वशवक्षत करणे.
२. शनरीक्षणाची अंमल[जावणी
व््यरािसराव्यक अंमलबजरािणीची मरागणी आहे:
• प्वतसराद कत््यरा«सराठी अवĬती्य पररवस््थतéचरा अचूक संबंध.
• लक्षरात ्येण््यरासराठी ्य्रोग््य शरारीररक भूवमकरा गृहीत धरणे.
• अवĬती्य करा्य्य वकंिरा देखरेखीखराली असलेल््यरा उपकरणरांच््यरा घटकरांिर
स्िरारस््य केंवद्रत करणे.
• तराबडत्रोब नŌद (ररमराक्य) करणे, करालरािधी आवण करालरािधीची गुणित्रा ्यरािर
वनधरा्यररत.
• रेकॉवड«ग गॅLेट लरागू करण््यरासराठी ्य्रोग््यररत््यरा धरून ठेिरा.
• प्राविण््य िराक््यरांमध््ये वमळिलेल््यरा अनुभिराचरा उप्य्रोग करणे.
३. शनरीक्षणे नŌदवणे आशण Âयाचा अ्थ्ष लावणे ;
वनरीक्षण नŌदिण््यराच््यरा द्रोन रणनीती आहेत -
• समितती– प्ेक्षक जरात असतरानरा 'नमुनरा ग्रोळरा केल््यरािर सरापडलेल््यरा पररवस््थतीच््यरा
व््यराĮीसह त््यराची विधराने एकराच िेळी वटपत असतरात.
• लक्षरात आल््यरानंतर लगेच – जेव्हरा प्ेक्षक त््यराची विधराने आतरा त््यराच््यरा िरास्तविक
वटÈपणी प्वरि्येसह एकवत्तपणे वलहóन ठेित नराहीत, त्थरावप, त््यराने िेळेचे एकक
श्रोधल््यरानंतर, त््यराच िेळी, मरावहती त््यराच््यरा ड्रोक््यरामध््ये प्कट ह्रोत असते.
१.. गुण आशण तोटे
• गुण ;
• एक प्वरि्यरा म्हणून वनरीक्षण सूàम आहे आवण गुणित्ेसराठी प्वतभरािरान
बनविले आहे की िण्यनरात्मक संश्रोधनरांमध््ये एक आिश््यक आव्हरान/ ऑफर
त्यरार करणे शक््य आहे.
• चराररÞ्यरातील महत्तिराचे घटक जे ित्यनरात स्पष् आहेत त््यरांचरा एकराच िेळी
अभ््यरास केलरा जराऊ शकत्रो. munotes.in
Page 22
शैक्षवणक संश्रोधन
22 • प्रा्थवमक वनरीक्षणराĬरारे, संश्रोधक अचूक मरावहती जमरा करू शकत्रो, तपरासू
शकत्रो आवण खराली ठेिू शकत्रो.
• चरालनराच््यरा िराक्प्चराररांमध््ये खूप प्ेमळतरा.भविष््यरातील संश्रोधकरांसराठी पुQील
सूचनरा द्रा.
• मरावहती संकवलत करण््यरासराठी क्रोणत््यराही तरांवत्क ज्रानराची आिश््यकतरा नराही
आवण संकलनराचरा हरा एक स्रोपरा मराग्य आहे.
• गृहीतकरांचरा नकराशरा त्यरार करण््यरासराठी उत्म तंत्.
• ही पद्धत िरापरण््यरास अवतश्य स्रोपी आहे आवण ती विज्रानरामध््ये िरारंिरार
िरापरली जराते.
• कराही प्करणरांमध््ये इवच्छित मरावहती वमळविण््यरासराठी वनरीक्षण हे एकमेि
उपलब्ध सराधन आहे.
• त््यरांनरा नŌद रेकॉड्य करण््यरासराठी प्वतसरादकत््यरा«ची परिरानगी आिश््यक नराही.
एखरादी व््यक्ती एकरा अंतररािरून पराहते आवण त््यराची वनरीक्षणे वलहरा.
• दोर् ;
• इतर पद्धतéच््यरा तुलनेत मरावहती ग्रोळरा करण््यरासराठी बरराच िेळ लरागत्रो.
• व््यवक्तवनķ पक्षपरातीपणराची अवधक शक््यतरा.
• वनरीक्षण केलेल््यरा गटराच््यरा ित्यनरािर पररणराम ह्रोण््यराची शक््यतरा जरास्त आहे.
• आिडी, भरािनरा आवण िृत्ी ्यरासरारख््यरा अनेक रचनरांबद्ल प्ेक्षकरांनरा अचूक
मरावहती वमळत नराही.
• वनरीक्षणराचे पररणराम प््य्रोगशराळेच््यरा प््य्रोगरांसराठी िरापरतरा ्येत नसल््यरास ते
अस्सल मरानले जराणरार नराहीत.
• कराहीिेळरा समरान पररवस््थती पराहणराö्यरा द्रोन प्ेक्षकरांचे पररणराम वभन्न असतरात
ज््यरामुळे द्रोषपूण्य समज वनमरा्यण ह्रोतरात.
• हे िेळ घेणरारे आवण खूप महराग आहे.
१. मुलाखत ;
मुलराखत, म्हणजे संश्रोधनराच््यरा वनवमत्रानं अस्सल मरावहती वमळिण््यराच््यरा उद्ेशराने द्रोन
व््यक्तéमधील मौवखक संभराषण. संश्रोधनराच््यरा दृष्ीक्रोनरातून - मुलराखत ही एक वĬपक्षी्य पद्धत
आहे वज्थे इतर ल्रोकरांच््यरा शब्दरांĬरारे मरावहती प्राĮ केली जराते. ्यरा तंत्रात मुलराखत घेणराö्यरालरा
सम्रोररासम्रोर मरावहती वदली जराते. संश्रोधन प्श्न नेहमी समस््येशी संबंवधत विवशष् प्श्नरांिर भर
देतरात. मरावहती ग्रोळरा करण््यराची ही अवतश्य स्रोपी आवण विĵरासराह्य पद्धत आहे. त््यरामुळे असे
मरानले जराते की मुलराखतéमधून वमळिलेली मरावहती इतर पद्धतéपेक्षरा अवधक प्रामरावणक असते.
*म्रोनेट एट अल (१९८६:१५६) च््यरा मते, "मुलराखत मुलराखत घेणराररा उत्रदरात््यरांचे प्श्न
िराचत्रो आवण त््यरांची उत्रे रेकॉड्य करत्रो." munotes.in
Page 23
शैक्षवणक मरावहतीचे स््रोत
23 *बन्स्य (१९९७:३२९) च््यरा मते, "मुलराखत ही तŌडी देिराणघेिराण आहे, अनेकदरा
सम्रोररासम्रोर, जरी टेवलफ्रोनचरा िरापर केलरा जराऊ शकत्रो, ज््यरामध््ये मुलराखतकरार इतर
व््यक्तीकडून मरावहती, विĵरास वकंिरा मत व््यक्त करण््यराचरा प््यत्न करत्रो."
१..१ मुलाखतéचे स्वłप ;
१. प्रकािLोत गट / Zोकस गृप :
प्कराशL्रोत गट / फ्रोकस गट िेगिेगÑ्यरा ल्रोकरांकडून एकवत्त मरावहती आवण दृश््ये
एकवत्त करण््यरासराठी िरापरले जरातरात. ही ४ ते ५ ल्रोकरांच््यरा गटराच््यरा मुलराखतीĬरारे
मरावहती ग्रोळरा करण््यराची प्वरि्यरा आहे. संश्रोधक कराही ल्रोकरांनरा विचरारून चचरा्य सुरू
करतरात प्श्न आवण नंतर उत्रे श्रोधणे. व््यक्तéमध््ये संिराद सराधतरानरा हे उप्युक्त
ठरतरात अस्सल मरावहती वनमरा्यण करते.फ्रोकसग्रुप इंटरव्Ļू आ्य्रोवजत करतरानरा लक्षरात
ठेिरा की प्त््येक सहभरागीलरा त््यराचे मुद्े मरांडण््यराची समरान संधी वमळते.
२. संरशचत मुलाखत:
्यरा अशरा मुलराखती आहेत ज््यरात संश्रोधकराने अनुसरण करण््यराची प्वरि्यरा आधीच
त्यरार केली आहे आवण ती प्वरि्यरा प्मरावणत केली आहे. संश्रोधकरालरा फरारसे स्िरातंÞ्य
नसते आवण त््यरालरा आधीच वन्य्रोवजत प्वरि्येचे परालन कररािे लरागते. प्त््येक व््यक्तीलरा
समरान प्करारचे प्श्न एकराच पद्धतीने वदले जरातरात आवण प्वतसराद नŌदिले जरातरात.
. असंरशचत मुलाखत /अनस्ů³चड्ष 6ंटरव्Ļू:
्यरा मुलराखतीचरा मुख््य फरा्यदरा असरा आहे की मुलराखत घेण््यराचे पूण्य स्िरातंÞ्य आहे
करारण आधीच सेट केलेल््यरा प्वरि्यरा नराहीत. घटनेबद्ल सख्रोल मरावहती आवण
मरावहती वमळविण््यरासराठी संश्रोधक त््यरानुसरार प्श्न त्यरार करू शकत्रो. त््यरांनरा सहसरा
लक्ष केंवद्रत, ख्रोली आवण नॉन-वडरेवक्टव्ह म्हणून लेबल केले जराते. हे गुणरात्मक
संश्रोधनरांमध््ये अत््यंत उप्युक्त आहेत जे्थे पररवस््थतीचरा सख्रोल अभ््यरास कररािरा
लरागत्रो.
. अध्ष-संरशचत मुलाखत:
्यरा मुलराखती संरवचत मुलराखती आवण नॉन-स्ट्रक्चड्य मुलराखतéचे एकत्ीकरण आहेत.
सेमीस्ट्रक्चड्य मुलराखतéमध््ये मुलराखतीलरा जेव्हरा आिश््यक असेल तेव्हरा बदल
करण््यराचरा प्यरा्य्य असत्रो. ्ये्थे संश्रोधक आिश््यक त््यरा वठकराणी बदल करून सख्रोल
आवण त््यराच््यरा उवद्ष्रांनुसरार मरावहती वमळिू शकत्रो.
. वैयशक्तक मुलाखत:
िै्यवक्तक मुलराखती ही सिरा्यवधक िरारंिरार िरापरल््यरा जराणरार््यरा मुलराखती असतरात
ज््यरात ्थेट प्वतसरादकत््यरा«कडून िै्यवक्तकररत््यरा प्श्न विचरारले जरातरात.
प्वतसरादकत््यरा«कडून मरावहती वमळिणे हरा द्रोन्ही मरागरा«चरा संिराद आहे.
. Zोनवर मुलाखत:
मरावहती वमळिण््यराचरा एक स्रोपरा आवण विĵरासराह्य मराग्य. ही एक मरावहती संकलन पद्धत
आहे वज्थे संश्रोधक प्वतसरादकत््यरा«शी फ्रोनिर संिराद सराधत्रो. जलद, सुलभ आवण
विĵरासराह्य मरागरा्यने सख्रोल मुलराखती घेण््यरासराठी फ्रोनचरा िरापर केलरा जरात्रो. munotes.in
Page 24
शैक्षवणक संश्रोधन
24 . @नला6न,आभासी मुलाखत:
हे मरावहती संकलनराचे निीनतम स्िरूप दश्यिते. तंत्ज्रानराच््यरा िराQत््यरा प्िेशरामुळे दूर
अंतररािर मुलराखत घेणे शक््य Lराले आहे. ते चॅट, वव्हवडओ वकंिरा ऑवडओ
Èलॅटफॉम्यĬरारे आ्य्रोवजत केले जराते.
१..२ मुलाखती आयोशजत करÁयासाठी माग्षदि्षक तßवे
मुलराखत घेतरानरा खरालील परा्यö्यरा लक्षरात ठेिराव््यरात: मुलराखत देणराö्यरांनरा शरांत कररा. एक
उद्ेशपूण्य नमुनरा घेण््यराच््यरा तंत्राचरा िरापर करून मुलराखत देणराö्यरांनरा ओळखरा.
१. वापरÁयासाठी मुलाखत शनवडा:
संश्रोधन मुलराखत घेण््यराचरा आधरार म्हणजे तुमची पद्धत वनिडणे. ्य्रोग््य पद्धत िरापरणे
आिश््यक आहे. एखरादी पद्धत वनिडण््यरासराठी , तुम्ही तुमच््यरा प्वतसरादकत््यरा«चे ि्य
आवण सि्यी ्यरासरारखे खरालील चल लक्षरात ठेिू शकतरा. टेवलफ्रोनचरा विचरार कररा
मुलराखती, फ्रोकस ग्रुप इंटरव्Ļू, ईमेल इंटरव्Ļू वकंिरा इतर कराही पद्धती.
२. मुलाखतीचे प्रij आशण काय्षपĦती स््थाशपत करा:
दुसरी परा्यरी म्हणजे तुमचे मुलराखतीचे प्श्न आवण प्वरि्यरा विकवसत करणे.
संश्रोधकराने प्वरि्यरा सुरळीतपणे परार पराडण््यरासराठी आरराखडरा त्यरार करणे आिश््यक
आहे. मुलराखत ऑवडओ टेप केलेली असणे आिश््यक आहे आवण मुलराखतीदरम््यरान
संवक्षĮ न्रोट्स घेणे आिश््यक आहे. मुलराखती घेण््यरासराठी ्य्रोग््य जरागरा असरािी.
अभ््यरासरात भराग घेण््यरासराठी मुलराखतéमधून संमती घेणे आिश््यक आहे. ्य्रोजनरा कररा
पण ्थ्रोडे लिवचक व्हरा.
. मुलाखतीची सोय करा:
एकदरा मुलराखतीचे वन्य्रोवजत Lराल््यरानंतर मुलराखतीचरा सत्करार करण््यरासराठी सि्य
संभराव््य मराग्य िरापररा. मुलराखतीिर लक्ष ठेिण््यरासराठी तज्रांचरा िरापर कररा. अवतररक्त
आवण सख्रोल मरावहती वमळविण््यरासराठी प््रोबचरा िरापर कररा .मुलराखत घेतरानरा वकंिरा
मुलराखत संपल््यरािर विनă आवण व््यरािसराव्यक व्हरा.
. शमळालेल्या माशहतीचे शवश्ेर्ण करा:
संश्रोधन मुलराखतीच््यरा स्पधवेनंतर प्राĮ Lरालेल््यरा मरावहतीचे विश्ेषण करतरा ्येते. न्रोट्स
नीट तपरासरा आवण मुलराखतीचे ऑवडओ रेकॉवड«ग ?करा जेणेकरून एकही मरावहती चुकू
न्ये. अवतररक्त मरावहती वमळविण््यरासराठी संश्रोधक मुलराखती देखील घेऊ शकतरात.
• मुलाखतीचे Zायदे ;
• मुलराखत तपरासकत््यरा्यलरा पररवस््थतीबद्ल संपूण्य तपशील ग्रोळरा करण््यरास
परिरानगी देते. munotes.in
Page 25
शैक्षवणक मरावहतीचे स््रोत
25 • हे सहभरागéकडून तपरासकत््यरा्यकडे मरावहतीचरा शरांततरापूण्य प्िराह करते.
• तपरासनीस प्त््यक्ष स््रोतराकडून मरावहती वमळित असल््यराने प््थमदश्यनी मरावहती
प्राĮ ह्रोते.
• इतर तंत्रांपेक्षरा ते अवधक वनंदनी्य आहे करारण कराही चुकीच््यरा अ्थरा«च््यरा
बराबतीत, स्पष्ीकरण एकरा वठकराणी केले जराऊ शकते.
• ही पद्धत स्िस्त आहे करारण बहòतेक प्वतसरादकतवे विनरामूल््य मरावहती देतरात.
• ही पद्धत जलद आवण िेळेची बचत करणरारी आहे.
• ही पद्धत संश्रोधकरालरा प्वतसरादकत््यरा«च््यरा िै्यवक्तक भरािनरा आवण िृत्ी
श्रोधण््यरास सक्षम करते. • ्ये्थे प्राĮ मरावहती भविष््यरातील संदभरा«सराठी नŌद
केली जराते.
• मुलाखतीची मया्षदा ;
• िेळ घेणरारी मरावहती संकलन पद्धत.
• मुलराखतकराररािर विĵरास आवण विĵरास नसल््यरामुळे प्वतसरादकतवे मरावहती लपिू
शकतरात.
• कराही प्वतसरादकतवे संश्रोधनराची वदशराभूल करण््यरासराठी हेतुपुरस्सर चुकीची
मरावहती देऊ शकतरात.
• मुलराखत पद्धतीचे पररणराम प्वतसरादकत््यरा«च््यरा लक्षरात ठेिण््यराच््यरा क्षमतेच््यरा
शैक्षवणक मरावहती च््यरा स््रोतरांिर अिलंबून असतरात.
• ही पद्धत भराषेच््यरा अड्थÑ्यरामुळे प्भरावित ह्रोते.
• मुलराखत पद्धतीमुळे संश्रोधकराचरा हेतू सहज िळितरा ्येत्रो.
१. शनÕकर््ष
आपल््यरा प्गतीची गती ्य्रोग््य ठेिण््यरा सराठी आपल््यरालरा मरावहतीचीच अवधकरावधक गरज
आहे,म्हणून मरावहती वहच आपल््यरा जीिनराचरा आधरार/परा्यरा ठरत आहे.त््यरा मुळेच "मरावहती ्युग"
अवस्तत्िरात असल््यराचे वदसून ्येते. संश्रोधकराने विविध मराध््यमरातून प्राĮ केलेल््यरा मरावहतीचरा
जराणीिपूि्यक अभ््यरास Lराल््यरास/ केल््यरास ज्रानराचरा Lरराच नव्हे तर धबधबरा प्राĮ
ह्रोत्रो,पररणरामी संश्रोधनराचे करा्य हे अवधक प्ेरणरादरा्यी ह्रोत.
१) मरावहती संकलन हेच संश्रोधनराची वदशरा आवण दशरा ठरिीत असते.
२) प्रा्थवमक स्त्र्रोतरांĬराररा प्राĮ मरावहती अवधक उप्युक्त असते.
) वनरीक्षणरा Ĭरारे प्श्नरा्थ्षक समस््यरा लिकर दूर ह्रोऊ शकतरात.
) सिवेक्षणरा Ĭरारे व््यक्ती ि समराजराचे "िरास्ति" सम्रोर ्येत असते.
) मरावहती वचवकत्सेतूनच दजकेदार संश्रोधन ह्रोत असते.
7777777 munotes.in
Page 26
शैक्षवणक संश्रोधन
26 ड. माशहती संकलनाची साधने
Gटक रचना
१.१ पररच्य
अ) पदवनश्च्यन श्ेणी (रेवटंग स्केल)
ब) पडतराळरा सूची
क) प्श्नरािली
ड) मुलराखतीचे िेळरापत्क
१.२ वनष्कष्य
१.१ पररचय
मरावहती संकलन सराधने शैक्षवणक संश्रोधनराचरा आिश््यक भराग आहेत. मरावहती विश्ेषण आवण
अ्थ्य लरािण््यरासराठी हे आिश््यक आहेत. ही सराधने,पदवनश्च्यन श्ेणी, प्श्नरािली वकंिरा
मुलराखतीचे िेळरापत्क असू शकतरात. ्येत््यरा भरागरात आपण ्यराबद्ल अवधक अभ््यरास करू.
अ) पदशनIJयन ®ेणी (रेशटंग स्केल):
ही ऑनलराइन तसेच ऑफलराइन सिवेक्षणरांसराठी सरामरान््यपणे िरापरली जराणरारी पद्धत
आहे. "रेवटंग पदवनश्च्यन ही कराही पररवस््थती, िस्तू वकंिरा िण्य बद्ल मत वकंिरा
वनण्य्यराच््यरा अवभव््यक्तीसराठी लरागू केलेली संज्रा आहे. मत सरामरान््यत3 मूल््यरांच््यरा
प्मराणरात व््यक्त केले जराते. रेवटंग,पदवनश्च्यन तंत् ही अशी उपकरणे आहेत ज््यराĬरारे
अशरा वनण्य्यरांचे प्मराण वनवश्चत केले जराऊ शकते.
• Barret al (१९५३). ्यरात प्रामुख््यराने क्ल्रोज एंडेड प्श्न असतरात आवण
सहभरागéसराठी विविध श्ेणéचरा संच देखील असत्रो. हे गुणरात्मक तसेच
पररमराणरात्मक अभ््यरासराशी संबंवधत मरावहती वमळविण््यरासराठी उप्युक्त सराधन
आहे. सिरा्यत जरास्त िरापरले जराणरारे स्केल म्हणजे लीकट्य स्केल आवण १ -१०
रेवटंग स्केल. हे त््यरापैकी एक आहे मराकवेट ररसच्य /बराजरार संश्रोधनआ्य्रोवजत
करण््यरासराठी ल्रोकवप््य सराधन. हे श्ेणी मुख््यत3 उत्परादनराच््यरा करामवगरीबद्ल,
करामगराररांचे समराधरान, ग्रराहकरांचे समराधरान इत््यरादéबद्ल मरावहती ग्रोळरा
करण््यरासराठी लरागू केले जराते.
• पदशनIJयन ®ेणी (रेशटंग स्केल)चे प्रकार ;
१. सं´याÂमक पदशनIJयन®ेणी (रेशटंग स्केल)
हे िरापरलेले सिरा्यत स्रोपे रेवटंग स्केल आहे. संख््यरात्मक रेवटंग
स्केलमध््ये प्त््येक संख््यरा कराही िैवशष्््यरांशी वकंिरा अ्थरा्यशी सुसंगत
नसली तरीही संख््यरांच््यरा स्िरूपरात उत्रे असतरात. munotes.in
Page 27
शैक्षवणक मरावहतीचे स््रोत
27 २. वण्षनाÂमक पदशनIJयन ®ेणी,
िण्यनरात्मक रेवटंग स्केलमध््ये, उत्रराचरा प्त््येक प्यरा्य्य उत्रकत््यरा«नरा
सख्रोलपणे समजरािून सरांवगतलरा जरात्रो. िण्यनरात्मक रेवटंग स्केलमधील
उत्र प्यरा्य्यरांशी संबंवधत संख््यरात्मक मूल््य आिश््यक नराही. त््यरालरा
'ित्यणूक विधरान स्केल' असेही संब्रोधले जराते.
. आलेखीय पदशनIJयन ®ेणी(úाशZक रेशटंग स्केल)
आलेखी्य पदवनश्च्यनश्ेणी, ग्ररावफक रेवटंग स्केल १३, १-५ इत््यरादी
स्केलिरील उत्ररांनरा प्यरा्य्य देते. उत्रदराते त््यरांच््यरा प्यरा्य्यरालरा रेषरा वकंिरा
स्केलिर रेट करतरात. सिरा्यवधक िरारंिरार िरापरले जराणरारे ग्ररावफक रेवटंग
स्केल वलकट्य स्केल आहे शैक्षवणक मरावहतीचे स्त्र्रोत.
. ट³केवारी पदशनIJयन ®ेणी, रेशटंग स्केल
जेव्हरा संश्रोधकरालरा सहभरागी ते सहभरागीप्य«त जिळजिळ समरान
संख््येसह प्रारंवभक रेवटंग हिे असते तेव्हरा ते लरागू केले जराते. ्यरा
तंत्रासराठी मूल््यमरापनकत््यरा्यने दर समरान नसलेल््यरा अवĬती्य टक्केिरारी
गटरांमध््ये वकंिरा वभन्न टक्केिरारी वकंिरा चतु्थरा«शरांमध््ये ठेिणे आिश््यक
आहे.
. तुलनाÂमक पदशनIJयन ®ेणी ,कÌपअर रेशटंग स्केल
प्स्तरावित समस््यरांची उत्रे देण््यरासराठी अन्िेषक सहभरागéसराठी
विर्रोधराभरास वबंदू घेऊन ्येतरात. त््यरामुळे, उत्रे वनिडण््यरासराठी सि्य
सहभरागéचरा तुलनरात्मक दृवष्क्रोन सरारखराच असत्रो.
• पदशनIJयन ®ेणी (रेशटंग स्केल) तयार करÁयाची तßवे ;
• हे प्त््यक्ष अध््यपनराच््यरा उवद्ष्रांशी संबंवधत आहे.
• म्यरा्यवदत करणे आिश््यक आहे जेणेकरून करामवगरीचे वनरीक्षण केले जराऊ
शकते.
• हे विवशष् िैवशष्््य वकंिरा ित्यनराची पद्धत स्पष्पणे पररभरावषत केली परावहजे.
• पदवनश्च्यन श्ेणी कराड्यमध््ये रेटरने अवतररक्त ररमराक्य देण््यरासराठी ्थ्रोडी जरागरा
ठेिली परावहजे.
• जिळपरास ३ ते ७ रेवटंग प्रोवLशन्स प्दरान करणे आिश््यक आहे.
• िस्तू िजरा करण््यराचरा प्यरा्य्य वकंिरा तरतूद असरािी.
• पदशनIJयन ®ेणी (रेशटंग स्केल) शवकशसत करÁयाचे टÈपे
• लà्ये ओळखरा. munotes.in
Page 28
शैक्षवणक संश्रोधन
28 • विवशष् लà्यरांची ्यरादी बनिरा.
• वनरीक्षण करण््यरा्य्रोग््य लà्ये स्पष् कररा.
• गुणरात्मक तसेच पररमराणरात्मक अटéमध््ये पदवनश्च्यन सेट कररा.
• सि्य पररणराम संलग्न करून पदवनच्यनराची बेरीज कररा.
• विद्रार््यरा«मध््ये फरक करण््यरासराठी एकूण गुण त्यरार कररा.
• पदशनIJयन ®ेणी (रेशटंग स्केल)ची वैशिष्zये ;
• सहभरागéच््यरा पररणरामरांची गणनरा करण््यरासराठी एक वनंदनी्य दृष्ीक्रोन प्दरान
करते.
• हे गुणरात्मक गुणधमरा«बद्ल पररमराणिराचक वनण्य्य करते.
• सुवन्य्रोवजत वनरीक्षणे परार पराडण््यरासराठी िरारंिरार िरापरले जराणरारे सराधन.
• एकरा सहभरागीच््यरा िैवशष्््यरांबद्ल दुसर््यरा सहभरागीĬरारे मौल््यिरान वनण्य्य
घेण््यरात मदत.
• पदवनश्च्यन श्ेणी (रेवटंग स्केल)चे फरा्यदे ;
• हे समरा्य्रोज््य आवण अवतश्य वनंदनी्य संश्रोधन उपकरण आहेत.
• त््यरांचरा उप्य्रोग चौकसपणरा, दृवष्क्रोन आवण िै्यवक्तक गुणधमरा«च््यरा पदवनच्यनरा
सराठी केलरा जरात्रो.
• ते करामवगरीबद्ल गुणरात्मक आवण पररमराणरात्मक द्रोन्ही पैलू नŌदितरात.
• वशक्षकरासराठी महत्तिराचे असलेले वशक्षणराचे वनवद्यष् पररणराम वकंिरा उवद्ष्े
म्रोजण््यरासराठी उप्युक्त. • वशक्षकरांनरा त््यरांच््यरा विद्रार््यरा«नरा प्रामरावणकपणरा,
वन्यवमततरा, तŌडी चराचण््यरा इत््यरादी विविध गुणरांिर वन्यवमतपणे पदवनश्च्यन देणे
उप्युक्त आहे.
• हे जुळिून घेण््यरासरारखे आवण लिवचक आहेत.
• हे म्रोठ््यरा संख््येने विद्रार््यरा«िर प्शरावसत केले जराऊ शकते.
• हे पक्षपरातीपणरा आवण अवनवश्चततेची शक््यतरा कमी करते.
• पदशनIJयन ®ेणी (रेशटंग स्केल)¸या मया्षदा ;
• एखराद्रा व््यक्तीच््यरा अनेक पैलूंबद्ल पदवनश्च्यन,रेवटंग पुन्हरा त्यरार करणे नेहमीच
शक््य नसते.
• गैरिरापररामुळे िस्तुवनķतरा कमी ह्रोण््यराची शक््यतरा असते. munotes.in
Page 29
शैक्षवणक मरावहतीचे स््रोत
29 • अतरावक्यक आवण बेपिरा्य स्केल,श्ेणीकडे नेणरारी विष्यराची,सब्जेवक्टवव्हटीची
शक््यतरा असते.
• पररणरामरांचे स्पष्ीकरण करतरानरा मूल््यमरापनकत््यरा्यमध््ये सुसंगततरा नसू शकते
• कराही स्त्र्रोत असे आहेत,ज््यरामुळे श्ेणी मध््ये त्ुटी वनमरा्यण ह्रोते आवण त््यरामुळे
श्ेणीच््यरा तक्यशुद्धतेिर पररणराम ह्रोत्रो;
• अस्पष्तरा
• प्वतसरादकत््यरा«चरा दृवष्क्रोन
• प्वतसरादकत््यरा्यचरा स्िभराि
• पुरेसे वनरीक्षण करण््यराची संधी.
[) पडताळा सुची (चेक शलस्ट);
चेकवलस्ट,पडतराळरा सुची- हे एक सराधे सराधन आहे ज््यरामध््ये संश्रोधक तपरासत
असलेल््यरा करा्य्यप्दश्यनराच््यरा अपेवक्षत घटक आवण गुणधमरा«ची ्य्रोग््य ्यरादी असते.
त््यरात शब्द, िराक््ये, िराक््ये आवण पररच्छिेद असतरात ज््यरानंतर संश्रोधक जे कराही
वनरीक्षण केले जरात आहे त््यराचे अवस्तत्ि वकंिरा गैर-उपवस््थती दश्यिण््यरासराठी
पडतराळणी, चेक मराक्य खराली करत्रो. हे िण्यनरात्मक हेतूंसराठी जरास्तीत जरास्त िेळरा
िरापरले जरातरात. चेक वलस्ट पडतराळून सुचीचे मुख््य िैवशष्््य म्हणजे क्रोणत््यराही
ग्रोष्ीकडे दुल्यक्ष केले जराऊ न्ये. शैक्षवणक सिवेक्षणरासराठी मरावहती ग्रोळरा करण््यराचे हे
एक महत्तिराचे सराधन आहे. चेकवलस्ट, पडतराळणी चे अवतश्य सरामरान््य उदराहरण
म्हणजे “टू डू वलस्ट.’ चेकवलस्टचे ,पडतराळणीचे उदरा. खराली वदले आहे;
* तुमच््यरा कुटुंबरातील तुमची आिडती व््यक्ती क्रोण आहे?
अ) आई ( ) ब) िडील ( ) क) बहीण ( ) ड) भराऊ ( )
िैक्षशणक माशहतीचे स्त्रोतांची पडताळणी सुची, चेक शलस्ट तयार करÁया¸या
काही सामान्य पĦती
• पडताळा सुचीचे,चेक शलस्टचे प्रकार -
१. हे सिरा«चे अगदी स्रोपे स्िरूप आहे, पररवस््थतीमध््य े आQळणरारे सि्य घटक
तपरासले जरािेत आवण सहभरागीलरा P भरण््यरास सरांवगतले जराते.
प्यरा्य्यरांव््यवतररक्त जरागरा वदली आहे.
संगीत ( ) रिीडरा करालरािधी () नृत््य ()
२. दुसö्यरा स्िरूपरात, प्वतसरादकत््यरा«नरा ह्रो्य वकंिरा नराही असे वचन्हरांवकत करण््यरास
सरांवगतले जराते आवण वदलेल््यरा प्श्नराचे उत्र संलग्न वकंिरा अंडरस्क्रोर
करण््यराचरा सल्लरा वदलरा जरात्रो. munotes.in
Page 30
शैक्षवणक संश्रोधन
30 ३. वतसररा प्करार असरा आहे की ज््यरामध््ये फक्त सकराररात्मक बराबéचरा उल्लेख आहे
आवण प्वतसरादकत््यरा«नरा उजिीकडे एकरा स्तंभरात P टराकरािरा लरागेल.
४. चौर््यरा प्कराररामध््ये, घटक िराक््यरांमध््ये वदले आहेत आवण वदलेल््यरा प्यरा्य्यरांपैकी
सिरा्यत ्य्रोग््य उत्र म्हणजे वटक, वचन्हरांवकत वकंिरा घेरणे.
• पडताळा सुचीची ,चेकशलस्ट तयार करÁया[ा[त माग्षदि्षक तßवे
प्श्नरािली त्यरार करतरानरा खराली वदलेले मुद्े लक्षरात घेतले परावहजेत;
• पडतराळरा सुचीचे,चेकवलस्टमधील घटक सतत एक स्िरूपत असरािेत.
• घटक ्य्रोग््यररत््यरा उपसमूहरांमध््ये विभरागले गेले परावहजेत.
• तज्रांचरा वनण्य्य घेतलरा परावहजे आवण त््यरानुसरार ्यरादी त्यरार केली जरािी.
• सूचीबद्ध केलेल््यरा िस्तू ्य्रोग््य रिवमक वकंिरा मरानसशरास्त्री्य रिमराने असणे
आिश््यक आहे.
• सूचीमध््ये िरापरल््यरा जरात असलेल््यरा अटी स्पष्पणे पररभरावषत केल््यरा परावहजेत.
• संश्रोधकराने सरावहत््यराचे ्य्रोग््य ररव्Ļू ,संदभ्य केले परावहजे आवण क्रोणत््यरा
प्करारची ्यरादी त्यरार कररािी हे जराणून घेणे आिश््यक आहे.
• ते संवक्षĮ परंतु सि्यसमरािेशक असरािे.
• चेकवलस्ट,पडतराळरा सुचीची िैधतरा जराणून घेण््यरासराठी एक परा्यलट अभ््यरास
करणे आिश््यक आहे.
• पडताळा सुचीचे,चेकशलस्टचे Zायदे ;
• पडतराळरा सुची संश्रोधकरालरा व््यरापक स्तररािर प्वतसरादरांची तुलनरा करण््यरास
अनुमती देते.
• वनरीक्षण नŌदिण््यराची ही एक अवतश्य स्रोपी पद्धत आहे.
• हे विष्य क्षेत्राशी सुसंगत आहे.
• हे वशक्षण उपरिमरां चे मूल््यमरापन करण््यरासराठी अवतश्य उप्युक्त सराधन आहे.
• जर ते ्य्रोग््य प्करारे बनिले असेल तर ते वनरीक्षकराकडे ्थेट लक्ष देते.
• िै्यवक्तक आवण सरामरावजक विकरास तपरासलरा जराऊ शकत्रो.
• अनेक उप-श्ेणéमध््ये विभरागलेल््यरा उपरिमरां चे मूल््यमरापन करण््यरासराठी
उप्युक्त.
• हे वनरीक्षणरातील त्ुटीची शक््यतरा कमी करते.
• हे विद्रार््यरा«नरा उप्युक्त आहे करारण ते त््यराच््यरा मदतीने स्ि-मूल््यरांकन करू
शकतरात. munotes.in
Page 31
शैक्षवणक मरावहतीचे स््रोत
31 • पडताळा सुचीचेच तोटे ;
• त््यराचरा िरापर म्यरा्यवदत आहे करारण ती केिळ करामवगरीची गुणित्रा तपरासते.
• वचकीत्सरा,( वक्लवनकल) करामवगरीचे मूल््यरांकन कराही प्मराणरातच केले जराऊ
शकते. ह्रो्य वकंिरा नराही फक्त वनण्य्य वदलरा जराऊ शकत्रो.
• करा्य्यप्दश्यनराच््यरा अचूकतेची पदिी केिळ कराही विशेषतरा, ित्यन वकंिरा
करा्य्यप्दश्यन पररमराण, पॅररामीटरची उपवस््थती वकंिरा अनुपवस््थती म्रोजली जराऊ
शकत नराही.
• गुणरात्मक संश्रोधन अभ््यरासरांमध््ये ्यराचरा फरारसरा उप्य्रोग ह्रोत नराही.
क. प्रijावली
एक प्श्नरािली हे एक सराधन आहे ज््यरामध््ये कराही मरानवसक, सरामरावजक, शैक्षवणक
समस््यरा इत््यरादéशी संबंवधत प्श्नरांचरा रिम असत्रो, विवशष् समस््येचे वनरराकरण
करण््यरासराठी डेटरा ग्रोळरा करण््यराच््यरा दृष्ीक्रोनरातून व््यक्ती वकंिरा व््यक्तéच््यरा गटरालरा
वदलेलरा विष्य. प्श्नरािली हे मरावहती संकलनरासराठी सिरा्यवधक िरापरले जराणरारे सराधन
आहे. एखराद्रा व््यक्तीची वकंिरा व््यक्तéच््यरा गटराची मते आवण दृष्ीक्रोन वमळविण््यरासराठी
कराही पररवस््थती आवण गुणधमरा«बद्ल मरावहती ग्रोळरा करण््यरासराठी शैक्षवणक संश्रोधन
िरारंिरार ्यरा सराधनराचरा िरापर करतरात. प्श्नरािली एकतर एखराद्रा गटरालरा वकंिरा व््यक्तीलरा
िै्यवक्तकररत््यरा वदली जराते वकंिरा बरराच िेळ आवण प्िरास िराचिण््यरासराठी ती त््यरांनरा
मेल केली जराते.
काही व्या´या;
Barr, et.al ( १९५३), प्श्नरािलीची व््यराख््यरा "प्श्नरांचे एक पद्धतशीर संकलन जे
ल्रोकसंख््येच््यरा नमुन््यरासराठी सबवमट केले जरातरात ज््यरामधून मरावहती हिी आहे".
त््यराची व््यराĮी खूप म्रोठी आहे. ्यराचरा उप्य्रोग विविध समस््यरांचरा अभ््यरास करण््यरासराठी
केलरा जरात्रो.
गुड आवण हॅट (१९५२) सरांगतरात की सि्यसराधरारणपणे प्श्नरािली हरा शब्द उत्रदरात््यराने
स्ित3 भरलेल््यरा फॉम्यचरा िरापर करून प्श्नरांच््यरा मरावलकेची उत्रे वमळिण््यरासराठी एक
सराधन आहे.
• प्रijावलीचे प्रकार :
१. संरशचत प्रijावली :
संरवचत प्श्नरािली पूि्यवन्य्रोवजत आहे आवण संवक्षĮ मरावहती ग्रोळरा
करण््यरासराठी वडLराइन,संरचनरा केलेली आहे. ते प्रामुख््यराने
पररमराणिराचक मरावहती ग्रोळरा करण््यरासराठी िरापरले जरातरात. त््यरात
प्रामुख््यराने बध्द (क्ल्रोज एंडेड ) प्श्न असतरात. munotes.in
Page 32
शैक्षवणक संश्रोधन
32 २. असंरशचत प्रijावली :
असंरवचत प्श्नरािली मूलभूत वन्य्रोजन आवण कराही शराखरांचे प्श्न िरापरते
परंतु प्वतसराद कत््यरा«च््यरा प्वतसरादरांनरा म्यरा्यदरा नराही. ते प्रामुख््यराने
गुणरात्मक मरावहती ग्रोळरा करण््यरासराठी िरापरले जरातरात. ्ये्थे प्श्न अवधक
खुले आहेत जे सहभरागéनरा तपशीलिरार मरावहती देण््यराची संधी देतरात.
. क्रम[Ħ Zॉम्ष :
ते सरामरान््यत: बहòप्यरा्य्यी प्श्न असतरात वकंिरा त््यरांचे उत्र ह्रो्य वकंिरा
नराही मध््ये वदले जराते. हरा प्श्नरािलीचरा सिरा्यत मूलभूत आवण नैसवग्यक
प्करार आहे.
. क्रममुक्त Zॉम्ष :
खुल््यरा, मुक्त स्िरूपरात प्श्न आहेत जे्थे उत्रदराते उत्र देण््यरास म्रोकळे
आहेत. क्रोणतेही बंधन नराही आवण तपशीलिरार मरावहती
प्वतसरादकत््यरा«नी वदली आहे.
. @नला6न/आभासी प्रijावली :
ऑनलराइन/आभरासी प्श्नरािली ही एक पद्धतशीर प्श्नरािली आहे जी
ऑनलराइन पद्धतीने प्वतसरादकत््यरा«नरा वदली जराते. ्यरात एक वनवश्चत
रिमबद्ध स्िरूप आहे वज्थे एखरादी व््यक्ती संश्रोधनरासराठी विविध
प्करारच््यरा प्श्नरािली त्यरार करू शकते. मरावहती संकलनरा दरम््यरान हे
िेळ िराचिणरारे सराधन आहे. मरावहती संकलनरासराठी िरापरण््यरात ्येणरारी
ही एक कमी खवच्यक पद्धत आहे. हे प्वतसराद कत््यरा«नरा हिे तेव्हरा उत्र
देण््यरासराठी एक लिवचक दृष्ीक्रोन प्दरान करते. हे ऑनलराइन प्शरावसत
असल््यराने म्रोठ््यरा संख््येने प्वतसराद कत््यरा«कडून मरावहती वमळू शकत्रो.
. Zोन प्रijावली :
्ये्थे संश्रोधक ्थेट फ्रोनĬरारे मरावहती ग्रोळरा करत्रो. ्यरा प्करारच््यरा
प्श्नरािलीत उत्रे जलद आवण अचूक असतरात करारण कराहीिेळरा ल्रोक
तŌडरािर मरावहती देण््यरास कचरतरात.
• प्रijावली¸या शनशम्षतीची तßवे
• प्श्नरािलीचरा हेतू
• प्वतसरादकत््यरा«चे तपशील.
• प्वतसरादरांची सरामरावजक िैधतरा
• अग्रगण््य प्श्न टराळणे. munotes.in
Page 33
शैक्षवणक मरावहतीचे स््रोत
33 • प्श्नरांची रचनरा.
• प्श्नरािलीची लरांबी लहरान असणे आिश््यक आहे.
• प्श्नरािलीचरा प्रा्थवमक प््य्रोग.
• प्श्नरािलीची िैधतरा.
• प्श्नरािलीची विĵरासराह्यतरा.
• प्श्नरािलीचे प्शरासन.
• प्श्नरािली प्वतसरादरांचे विश्ेषण आवण अ्थ्य लरािणे.
• चांगल्या प्रijावलीची वैशिष्zये ;
• प्श्न लहरान आवण अचूक असरािेत.
• प्श्न उत्ेजक नसरािेत. त््यरांनी प्वतसरादकत््यरा्यच््यरा मूल््यरांचरा आदर
केलरा परावहजे.
• प्श्नरािलीमध््ये िरापरलेले प्श्न व््यवक्तवनķ नसरािेत वकंिरा
क्रोणतराही पक्षपरातीपणरा दश्यिू न्येत.
• प्श्नरािलीमध््ये िरापरलेले प्श्न केिळ विष्यराशी संबंवधत असरािेत.
• प्श्न स्रोÈ्यरा भराषेत त्यरार केले परावहजेत जेणेकरून ते सहभरागéनरा
सहज समजू शकतील.
• प्श्नरांची चौकशी करणे टराळरा जेणेकरून उत्रदरात््यरालरा खरालील
प्श्नरांचरा इशराररा वमळू शकणरार नराही.
• प्वतसरादकत््यरा«च््यरा भरािनरा जपण््यरासराठी अनरािश््यक आवण
भरािवनक शब्दरांचरा िरापर टराळरा.
• प्श्नरािली ड्रोÑ्यरांनरा आकवष्यत करणरारी असरािी.
• वन्य्रोजन आवण मरावहती समजण््यराज्रोगी आवण स्पष् असरािी.
• हे अज्रात ते ज्रात प्श्नरांप्य«त मरानसशरास्त्री्य रिमराने त्यरार केले
जरािे.
• प्रijावलीचे Zायदे ;
• हे सराधन रचनरा त्यरार करण््यरासराठी चरांगले आहे.
• ही पद्धत संश्रोधकरालरा स्रो्यीची आहे, करारण संश्रोधकराचरा ्ये्थे
क्षेत्ी्य करा्यरा्यशी कराहीही संबंध नराही. munotes.in
Page 34
शैक्षवणक संश्रोधन
34 • म्रोठ््यरा प्मराणरात ज्रान वमळविण््यरासराठी हे तपरासकत््यरा्यलरा
उप्युक्त आहे करारण ते म्रोठ््यरा संख््येने व््यक्तéनरा प्सराररत केले
जराऊ शकते.
• हे सराधन तपरासकत््यरा्यलरा प््थमदश्यनी मरावहती प्दरान करते,
करारण ते ्य्रोग््य प्वतसरादकत््यरा«Ĭरारे प्दरान केले जराते.
• हे िेळेची बचत करणरारे सराधन आहे करारण म्रोठ््यरा संख््येने
प्वतसरादकतवे एकराच िेळी त््यराचरा सरामनरा करतरात.
• ही पद्धत सहभरागéनरा प्वतसराद देण््यरापूिती विचरार करण््यरासराठी
पुरेसरा िेळ देते.
• हे संश्रोधकरालरा भविष््यरातील संदभरा«सराठी मरावहती संग्रवहत
करण््यराची संधी देखील देते.
• प्रijावली¸या मया्षदा :
• कराही िेळरा खरराब हस्तराक्षररामुळे वकंिरा संश्रोधकरालरा नीट न
समजलेल््यरा भराषेिर ्य्रोग््य अवधकरार नसल््यरामुळे मरावहती संवदग्ध
असू शकते.
• ही पद्धत तराठरपणराशी संबंवधत आहे आवण लिवचकतेचरा अभराि
आहे. प्वतिरादीलरा न कळितरा संश्रोधक त््यराच््यरा खरात्ीनुसरार
हरातराळू शकत्रो.
• पक्षपराती नमुनरा वमळण््यराची उच्च शक््यतरा असते.
• ही एक िेळ घेणरारी आवण महराग पद्धत देखील आहे.
• प्वतसरादकतवे एखराद्रा प्श्नराचरा चुकीचरा अ्थ्य लरािू शकतरात आवण
अशरा प्करारे हेतुपुरस्सर वकंिरा कराहीिेळरा अनरािधरानराने अपूण्य
वकंिरा आंवशक प्वतसराद वमळण््यराची शक््यतरा असते, तेव्हरा
पररणराम िैध नसतरात.
• कराही प्वतसरादकतवे वििरावदत विष्यरांिर प्वतसराद देऊ शकत
नराहीत.
• सहभरागéचे ित्यन, हरािभराि, प्वतवरि्यरा, भरािनरा दृश््यमरान नराहीत.
• कराहीिेळरा संश्रोधन क्षेत् शैक्षवणक मरावहती चे इतके नराजूक, सूàम
आवण खराजगी स्त्र्रोत असतरात की त््यरािर प्श्न त्यरार करतरा ्येत
नराहीत.
• प्श्नरािली वनरक्षर ल्रोक िरापरु शकत नराहीत. munotes.in
Page 35
शैक्षवणक मरावहतीचे स््रोत
35 ड) सामाशजक संिोधनातील मुलाखतीचे वेळापत्रक
सरामरावजक संश्रोधनरामध््ये प्त््यक्ष मरावहती ग्रोळरा करण््यराचे िेगिेगळे मराग्य आहेत.
मुलराखत आवण संरवचत िेळरापत्क ही सिरा्यत सरामरान््यपणे िरापरली जराणरारी सराधने
आहेत. बहòतेक मुलराखती मुलराखतीच््यरा तंत्रािर आधराररत असतरात त््यरामुळे बॉट
शेड््यूल आवण शेड््यूल भरले जरातरात h टूल्स एकमेकरांशी संबंवधत आहेत. सरामरान््य
मराणसराच््यरा दृष्ीने मुलराखत म्हणजे सम्रोररासम्रोर ह्रोणराररा संिराद आहे वज्थे
िृत्पत्रातील लेख, टेवलवव्हजन श्रो वकंिरा संश्रोधन इत््यरादéसराठी एखराद्राकडून प्श्न
विचरारले जरातरात. गुणरात्मक मुलराखतéनरा अध्य-सख्रोल मुलराखती असे संब्रोधले जराते.
त््यराची मुलराखत संरवचत आहे आवण खुल््यरा प्श्नरांची रचनरा केली जरात आहे. मुख््य
उद्ेश हरा विष्यराबद्ल प्वतसराद कत््यरा«कडून प््थम आवण प्रामरावणक मरावहती उपलब्ध
करून देणे हरा आहे. मुलराखतीच््यरा िेळरापत्करात मुलराखतीलरा ्य्रोग््य वदशेने मराग्यदश्यन
करण््यरासराठी पूि्यवन्य्रोवजत कराही प्श्नरांची सूची असते. हे िेळरापत्क मुलराखतीलरा पुQे
जराणराö्यरा मुलराखतकराररासराठी एक रिमीत करा्य, Āेमिक्य म्हणून कराम करेल.
मुलराखतीचे िेळरापत्क संश्रोधकरालरा त््यरानुसरार प्त््येक ग्रोष्ीचे वन्य्रोजन करण््यरास
आवण मुलराखत सुरळीतपणे घेण््यरास मदत करते आवण प्त््येक ग्रोष्ीची ्य्रोग््यररत््यरा नŌद
करण््यरास मदत करते.
मुलाखती¸या वेळापत्रकाचे स्वłप, Zॉम्ष
मुलराखतीच््यरा िेळरापत्कराचे विविध स्िरूप खराली वदले आहेत;
सखोल मुलाखतीचे वेळापत्रक
्यरा मुलराखतéचरा िरापर प्रामुख््यराने गुणरात्मक अभ््यरासरासराठी केलरा जरात्रो जे्थे
संश्रोधकरालरा विष्यराचे सख्रोल ज्रान वमळिरािे लरागते. ्यरा मुख््यत3 खुल््यरा प्श्नरांचरा
समरािेश असलेल््यरा खुल््यरा मुलराखती आहेत ज््यरात संश्रोधकरालरा उत्र देण््यराचे पूण्य
स्िरातंÞ्य आहे. प्श्नरांमध््ये स्पष्ीकरणरासराठी आवण विष्यराची मरावहती वमळिण््यरासराठी
प््रोब आहेत. एकरा िेळी एक पराऊल उचलणे आिश््यक आहे. सि्य प्श्न केिळ विष्यराशी
संबंवधत आवण संबंवधत असरािेत. एखरादी उप्युक्त मरावहती वमळिरा्यची असेल तर
अनरािश््यक प्श्न टराळरािेत. ते त््यरांच््यरा संरचनेत लिवचक आहेत. ते ख्रोल आवण खूप
परस्परसंिरादी आहेत.
संरशचत मुलाखतीचे वेळापत्रक
संरवचत मुलराखतीचे िेळरापत्क पूि्यवन्य्रोवजत आहे आवण ते प्श्नरािली वकंिरा
सिवेक्षणरांमध््ये िरापरल््यरा जराणरार््यरा स्िरूपरासरारखे आहे. ्यरा अशरा मुलराखती
आहेत ज््यरात संश्रोधकराने अनुसरण करण््यराची प्वरि्यरा आधीच त्यरार केली
आहे आवण ती प्वरि्यरा प्मरावणत केली आहे. संश्रोधकरालरा फरारसे स्िरातंÞ्य
नसते आवण त््यरालरा आधीच वन्य्रोवजत प्वरि्येचे परालन कररािे लरागते. प्त््येक
व््यक्तीलरा समरान प्करारचे प्श्न एकराच पद्धतीने वदले जरातरात आवण प्वतसराद
नŌदिले जरातरात. ्यरामुळे मुलराखतकराररालरा वन्य्रोवजत पद्धतीने मुलराखत घेण््यराची munotes.in
Page 36
शैक्षवणक संश्रोधन
36 वदशरा वमळते. त््यरात विचरारले जराणरारे प्श्न, मुलराखत कुठे घेतली जराईल,
मुलराखत क्रोण रेकॉड्य,नŌद करेल इत््यरादी सि्य मरावहती असते.
• मुलाखती¸या वेळापत्रकाचे गुण
• मुलराखतीचे िेळरापत्क ्य्रोग््य वदशेने टÈÈ्यराटÈÈ्यराने मुलराखत
घेण््यरासराठी एक Āेमिक्य,रिमीत करा्य प्दरान करते.
• हे प्रामरावणक मरावहती आवण मरावहती वमळविण््यराची शक््यतरा
िराQिते.
• हे संश्रोधकरांनरा सख्रोल मरावहती वमळविण््यरास सक्षम करते.
• ्यरा पद्धतीमध््ये प्वतसराद वमळण््यराची शक््यतरा जरास्त असते.
• हे अवधक लिवचकतरा प्दरान करते.
• ही पद्धत स्िस्त आहे करारण बहòतेक प्वतसरादकतवे विनरामूल््य
मरावहती देतरात.
• ही पद्धत जलद आवण िेळेची बचत करणरारी आहे.
• ही पद्धत संश्रोधकरालरा प्वतसराद कत््यरा«च््यरा िै्यवक्तक भरािनरा
आवण िृत्ी श्रोधण््यरास सक्षम करते
• मुलाखती¸या वेळापत्रकाचे दोर् ;
• ही एक दमछिराक करणरारी पद्धत आहे.
• व््यवक्तवनķ पक्षपरातीपणराची उच्च शक््यतरा असते.
• कराही प्वतसरादकतवे संश्रोधनराची वदशराभूल करण््यरासराठी
हेतुपुरस्सर चुकीची मरावहती देऊ शकतरात. • मुलराखत पद्धतीचरा
वनकराल हरा प्वतसरादकत््यरा«च््यरा लक्षरात ठेिण््यराच््यरा क्षमतेिर
सशत्य असरािरा.
• ही पद्धत भराषेच््यरा अड्थÑ्यरामुळे प्भरावित ह्रोते.
• मुलराखतीची पद्धत संश्रोधकराचरा हेतू सहज िळिू शकते.
१.२ शनÕकर््ष
मरावहती संकलनराची सराधने संश्रोधनराच््यरा गरजेनुसरार िरापरली जराऊ शकतरात. मरावहती ग्रोळरा
करण््यराच््यरा तीन पद्धती - मुलराखती,प्कराशL्रोत गट ,फ्रोकस ग्रुप आवण वनरीक्षण- समराविष्
केले गेले आहेत. प्श्नरािली आवण मुलराखती सरारख््यराच असतरात ज््यरात मुलराखत घेणराररा
खरात्ी करत्रो की सि्य प्श्नरांची उत्रे वदली आहेत आवण उत्रे स्पष् आहेत. असंरवचत munotes.in
Page 37
शैक्षवणक मरावहतीचे स््रोत
37 मुलराखतीत आिश््यक असल््यरास अवधक प्श्न विचरारण््यराचरा प्यरा्य्य मुलराखतकराररालरा असत्रो.
जेव्हरा सहभरागéनरा इतररांचे म्हणणे ?कणे महत्िराचे असते, तेव्हरा प्कराशL्रोत गट,फ्रोकस गट
सहभरागéकडून इनपुट ग्रोळरा करण््यरासराठी उप्युक्त असतरात. वनरीक्षण मरावहती मुलराखती,
प्कराशL्रोतगट ,फ्रोकस गट आवण वनरीक्षणराĬरारे देखील ग्रोळरा केलरा जराऊ शकत्रो, परंतु
मरावहतीची गुणित्रा, िस्तुवनķतरा आवण वकंमत वनरीक्षकरांिर अिलंबून बदलू शकते.
• संदभ्ष
• Ajayi, V. O. २०१७. डेटराचे प्रा्थवमक स््रोत आवण डेटराचे दुÍ्यम स््रोत.
ररसच्यगेट, १-५. क्रोठरारी, सी.आर. २००४. संश्रोधन पद्धती पद्धती आवण
तंत्, न््यू एज इंटरनॅशनल (पी) वलवमटेड : निी वदल्ली.
• क्रोठरारी, C.R. १९९५. संश्रोधन पद्धती पद्धती आवण तंत्. दुसरी आिृत्ी.
सुधराररत आिृत्ी, निीन ्युग आंतररराष्ट्री्य प्कराशक. p ५५६७. इग्नू
(२००४): उच्च वशक्षणरातील मूल््यमरापन दृष्ीक्रोन, उच्च वशक्षणरातील सूचनरा.
निी वदल्ली: स्कूल ऑफ एज््युकेशन, इग्नू ्यरादि., आर. २०२२. एड मध््ये
प्श्नरािली त्यरार करणे. पुस्तक . एमएचआरडी प्कल्प, वदल्ली विद्रापीठ,
लकी इंटरनॅशनल, निी वदल्ली, पृ. १३२८
https://www.formpl.us/blog/primarydata
7777777
munotes.in
Page 38
शैक्षवणक संश्रोधन
38
माशहती शचकìÂसा/ अन्वेर्ण/ शवNjलेर्ण
Gटक रचना
२.० उवद्ष्े
२.१ पररच्य
२.२ केंद्री्य प्िृत्ी आवण पररित्यनशीलतेचे उपरा्य, सरामरान््य संभराव््यतरा िरि, मरावहती चे
अवलखीत प्वतवनवधत्ि, सहसंबंध
२.३ पररमराणिराचक मरावहती विश्ेषण
२.३.१ मध््यितती
२.३.२ मध््यिततीतरा
२.४ सवरि्य मरावहती विश्ेषण -
२.४.१ विसज्यन (तुमची मरावहती जराणून घ््यरा), मरागे उभे रहरा, प्वतवबंवबत कररा.
२.४.२ विश्ेषण (सरांकेवतकीकरण आवण िगतीकरण)
२.४.३ संश्ेषण (उभरती ्युक्ती -हे सि्य एकत् आणणे);
२.४.४ दुसö्यरा संश्रोधन करा्यरा्यशी संबंवधत; प्सरार आवण सरामराव्यकरण.
२.५ पररणरामरांचे स्पष्ीकरण आवण प्वतवबंब
२.० उशदिष्े
हरा घटक िराचल््यरानंतर विद्रा्थती सक्षम ह्रोईल:
• विद्रार््यरा«नरा केंद्री्य प्िृत्ी आवण पररित्यनशीलतेचे सरांवख््यकी्य उपरा्य समजण््यरास
मदत करणे.
• विद्रार््यरा«नरा मरावहतीचे आलेखीत (ग्ररावफकल) प्वतवनवधत्ि समजण््यरास मदत करणे.
• विद्रार््यरा«नरा पररमराणरात्मक मरावहती विश्ेषणराच््यरा संकल्पनरा, िरापर आवण अ्थ्य
समजण््यरास मदत करणे
• विद्रार््यरा«नरा गुणरात्मक मरावहती विश्ेषणराच््यरा संकल्पनरा, िरापर आवण व््यराख््यरा
समजण््यरास मदत करणे
• विद्रार््यरा«नरा पररणरामरांचे व््यराख््यरा आवण प्वतवबंब समजण््यरास मदत करणे.
२.१ पररचय :
अदृष््य सत््य वकंिरा अ्थ्य श्रोधण््यरासराठी सरारणीबद्ध मरावहतीच््यरा मराध््यमरातून पराहण््यराच््यरा
सररािरालरा "मरावहती विश्ेषण" असे संब्रोधले जराते. ्यरासराठी वक्लष् ित्यमरान घटकरांचे स्रोÈ्यरा munotes.in
Page 39
मरावहती वचकीत्सरा/ अन्िेषण/ विश्लेषण
39 भरागरांमध््ये विभराजन करणे आवण अ्थ्य लरािण््यरासराठी निीन व््यिस््थरांमध््ये त््यरांची पुनर्यचनरा
करणे आिश््यक आहे. एकूणच संश्रोधन मरावहती चे विश्ेषण करण््यराच््यरा प्वरि्येलरा सरांवख््यकी
तंत्राचरा खूप फरा्यदरा Lरालरा आहे. व््यरािहराररकदृष्््यरा सि्य संश्रोधक ज््यरात म्रोठ््यरा वकंिरा अगदी
लहरान विष्यरांचरा समरािेश आहे ते सराध््यरा सरांवख््यकी्य गणनेचरा िरापर करतरात, तसेच विविध
प्करारच््यरा अभ््यरासरांची आिश््यकतरा असते.मूलभूत आधरार म्हणून वक्लष् सरांवख््यकी्य गणनरा
म्हणून, शैक्षवणक संश्रोधनरात िरापरल््यरा जराणराö्यरा कराही विश्ेषणरात्मक तंत्रांचरा समरािेश करणे
मरावहती विश्ेषण िराजिी असू शकते. मरावहतीचे विश्ेषण म्हणजे अंतवन्यवहत तर््ये वकंिरा अ्थ्य
वनवश्चत करण््यरासराठी सरारणीबद्ध सरामग्रीचरा अभ््यरास करणे. ्यरात विद्मरान जवटल घटकरांचे
स्रोÈ्यरा भरागरांमध््ये विभराजन करणे आवण आ्यनचरा अ्थ्य लरािण््यरासराठी निीन व््यिस््थेमध््ये भराग
एकत् करणे समराविष् आहे. ग्रोळरा केलेल््यरा मरावहती चे विश्ेषण सुरू करण््यरासराठी Barr आवण
Scates चरार उप्युक्त म्रोड सुचितरात.
१) मरावहती परिरानगी देणरार््यरा महत्तिराच््यरा सरारण््यरांच््यरा दृष्ीने विचरार करणे.
२) समस््येचे विधरान आवण पूितीचे विश्ेषण कराळजीपूि्यक तपरासणे आवण मरावहतीच््यरा मूळ
नŌदéचरा अभ््यरास करणे.
३) मरावहती परासून दूर जराण््यरासराठी आवण सरामरान््य मराणसराच््यरा दृष्ीने समस््येबद्ल विचरार
करणे.
४) विविध सराध््यरा सरांवख््यकी्य गणनरा करून मरावहती िर हल्लरा करणे.
सरांवख््यकी हरा शब्द कराहीिेळरा संख््यरात्मक मरावहती चे िण्यन करण््यरासराठी िरापरलरा जरात्रो.
सरांवख््यकी्य मरावहती समूह ित्यन वकंिरा समूह िैवशष्््यरांचे िण्यन करत्रो जे सरामरान््यीकरण
करण््यरासराठी एकवत्त केलेल््यरा िै्यवक्तक वनरीक्षणरांच््यरा संख््येतून अमूत्य केले जरातरात.
करारण, बहòतेक संश्रोधनरात असरा पररमराणिराचक मरावहती वमळते, सरांवख््यकी हे प्मराण खरात्ी,
मूल््यमरापन आवण संश्रोधनराचे मूलभूत सराधन आहे. संश्रोधनरामध््ये व्हेररएबल्स, चलरा मधील
संबंध श्रोधण््यराच््यरा उद्ेशराने िस्तू वकंिरा घटनरांच््यरा िैवशष्््यरांचे वकंिरा गुणधमरा«चे पद्धतशीर
वनरीक्षण आवण िण्यन असते. अंवतम हेतू म्हणजे सरामरान््यीकरण विकवसत करणे ज््यराचरा िरापर
घटनरांचे स्पष्ीकरण देण््यरासराठी आवण भविष््यरातील घटनरांचरा अंदराज लरािण््यरासराठी केलरा
जराऊ शकत्रो. मरापन, ही िण्यनराची सिरा्यत अचूक आवण सि्यमरान््यपणे स्िीकरारलेली प्वरि्यरा
आहे, जी िस्तू आवण घटनरांनरा पररमराणिराचक मूल््ये वन्युक्त करते.
सांश´यकìय मापदंड / मोजमाप माशहती:
खराण््यराच््यरा िरापररामध््ये, मरावहती चे द्रोन प्करार ओळखले जरातरात. ्यरा प्करारच््यरा मरावहतीची
मरावहती म्रोजली जराते आवण मरापदंड / म्रोजमराप सरांवख््यकी्य चराचण््यरा असे गृहीत धरतरात की
मरावहती सरामरान््यपणे वकंिरा जिळजिळ सरामरान््यपणे वितररत केली जराते. मरापदंड / म्रोजमराप
चराचण््यरा द्रोन्ही इंटरव्हॅल1ड रॅटी ऑस्केल्ड मरावहतीिर लरागू केल््यरा जरातरात. ज््यरा
ल्रोकसंख््येिरून नमुनरा कराQलरा गेलरा त््यराचे वितरण मरापदंड / म्रोजमराप आकडेिरारीमध््ये गृहीत
धरले जराते. ल्रोकसंख््यरा वितरण मरावहती सुप्वसद्ध आहे आवण स््थरावपत िैवशष्््यरांच््यरा संचरािर
आधराररत आहे. असे गृहीत धरले जराते की अभ््यरासरात असलेल््यरा गुणरांचे सरामरान््य वितरण munotes.in
Page 40
शैक्षवणक संश्रोधन
40 आहे. मरापदंड / म्रोजमराप पध्दतéचरा िरापर केल््यराने मरावहती कल्पनेपेक्षरा लक्षणी्यरीत््यरा वभन्न
असतरानरा चुकीचे वनष्कष्य ्येऊ शकतरात. चराचणी, ANOVA, आवण Pearson गुणरांक
सहसंबंध हे िरारंिरार िरापरल््यरा जराणराö्यरा मरापदंड / म्रोजमराप प्वरि्येची उदराहरणे आहेत.
शवनामापदंड माशहती: ्यरा प्कराररातील मरावहती एकतर म्रोजलरा जरात्रो (नराममरात्) वकंिरा र1क
केलेलरा (ऑवड्यनल). विनरामरापदंड चराचण््यरा, ज््यरांनरा कधीकधी वितरण-मुक्त चराचण््यरा म्हणून
ओळखले जराते, विश्रांती घेत नराही सरामरान््यपणे वितररत ल्रोकसंख््येच््यरा अवधक कठ्रोर
गृहीतकरािर. विनरामरापदंड आकडेिरारी अशी आहे जी ल्रोकसंख््येशी संबंवधत फरारच कमी वकंिरा
क्रोणतीही गृवहतकं बरांधत नराहीत. ्यराचरा अ्थ्य असरा ह्रोत्रो की मरावहती एखराद्रा नमुन््यरातून ग्रोळरा
केली जराऊ शकते जी विवशष् वितरणराचे परालन करत नराही. ल्रोकसंख््येच््यरा वितरणराची
मरावहती अज्रात आहे. ल्रोकसंख््यरा वितरणराचे मरापदंड दगडरात बसिलेले नराहीत. म्हणून,
प्श्नरातील ल्रोकसंख््येसराठी गृहीतकराची चराचणी आिश््यक आहे. मरापदंड प्वरि्येच््यरा तुलनेत,
विनरामरापदंड तंत्रांचरा अ्थ्य लरािणे अवधक आव्हरानरात्मक आहे. स्पी्यरमॅनचे र1क क्रोर लॅशन हे
विनरामरापदंड पध्दतीचे उदराहरण आहे.
• तुमची प्रगती तपासा –
१) मरापदंड मरावहती पररभरावषत कररा ?
__________________________________________________________
__________________________________________________________
२) विनरामरापदंड मरावहती पररभरावषत कररा ?
___________________________ _______________________________
__________________________________________________________
२.२ माशहतीचे सादरीकरण,
सहसंबंध संख््यरात्मक मरावहती ग्रोळरा करणे, िण्यन करणे, व््यिस््थरावपत करणे आवण विश्ेषण
करणे ्यरासराठी गवणती्य पद्धती वकंिरा तंत्रांची प्णराली सरांवख््यकी म्हणून ओळखले जराते.
सरांवख््यकी हे म्रोजमराप आवण संश्रोधनराचे एक मूलभूत सराधन आहे करारण अभ््यरासरासराठी असरा
पररमराणरात्मक मरावहती प्दरान करणे सरामरान््य आहे. संश्रोधकरांĬरारे आकडेिरारीचरा िरापर केिळ
मरावहती मध््ये फेरफरार करण््यरापेक्षरा अवधक समराविष् आहे; सरांवख््यकी्य तंत्रांचे मूळ
विश्ेषणराच््यरा प्रा्थवमक उवद्ष्रांमध््ये असते. शैक्षवणक संश्रोधनरामध््ये सरांवख््यकी्य मरावहती
विश्ेषणराचे द्रोन वभन्न अनुप््य्रोग िरापरले जराऊ शकतरात.
१. िण्यनरात्मक मरावहती विश्ेषण, आवण
२. अनुमरानरात्मक मरावहती विश्ेषण.
वण्षनाÂमक माशहती शवश्ेर्ण:
िण्यनरात्मक विश्ेषण एकतर सि्य संख््यरात्मक मरावहती वकंिरा फक्त त््यराची वनिड िरापरते. हे
सतत मरावहती चे मराध््यम आवण विचलन तसेच स्पष् मरावहती ची टक्केिरारी आवण िरारंिरारतरा
दश्यिते. मूलभूत शैक्षवणक संश्रोधनरामध््ये िण्यनरात्मक आकडेिरारी िरारंिरार िरापरली जराते munotes.in
Page 41
मरावहती वचकीत्सरा/ अन्िेषण/ विश्लेषण
41 आवण विवशष् गट वकंिरा िगरा्यच््यरा स्िरूपरािर महत्तिपूण्य तपशील प्दरान करतरात. फक्त एकवत्त
केलेल््यरा मरावहती च््यरा संकलनराचे िण्यन करतरानरा, (वरिवÈटि्) सवरि्य आकडेिरारीचरा िरापर केलरा
जरात्रो.
सराररांशरात जी मरावहती नमुनरा स्पष् करते आवण त््यराची म्रोजमराप, िण्यनरात्मक आकडेिरारी
विवशष् संश्रोधनरात आQळलेल््यरा मरावहतीसंचरा (सेट)ची मूलभूत िैवशष्््ये पररभरावषत करते,
स्पष् करते आवण सराररांवशत करते. हे विश्ेषकरांसराठी सुधराररत मरावहती आकलनरात मदत
करते.
• वण्षनाÂमक आकडेवारीचे अनेक प्रकार, वैशिष्zये शकंवा उपाय आहेत.
१. मध््यितती प्िृत्ीचे उपरा्य
२. पररित्यनशीलतरा
३. सरामरान््य संभराव््यतरा िरि
४. मरावहती चे वितरण वकंिरा आलेखीत प्वतवनवधत्ि
१. मध्यवतê प्रवृ°ीचे उपाय:
मरावहती चे एक-संख््यरा िण्यन जे सरामरान््यत3 मरावहती च््यरा केंद्रराचे िण्यन करते त््यरालरा
मध््यितती प्िृत्ीचे म्रोजमराप म्हणतरात. मध््य, मध््यक आवण मध््यमरान हे केंद्री्य
प्िृत्ीच््यरा उपरा्यरांसराठी पररणराम म्रोजण््यरासराठी िरापरले जराणरारे तीन दृवष्क्रोन आहेत,
जे मरावहतीसंचराच््यरा सररासरी वकंिरा केंद्रराचरा अंदराज लराितरात.
• सरासरी, (मीन) :
सररासरीची गणनरा करण््यराचरा सिरा्यत ल्रोकवप््य मराग्य म्हणजे सररासरी िरापरणे,
सरामरान््यत3 "M" म्हणून संवक्षĮ केले जराते. सि्य प्वतसराद मूल््ये ज्रोडल््यराने
सररासरीचरा पररणराम ह्रोत्रो, ज््यराची गणनरा नंतर "N" वकंिरा "उत्ररांच््यरा संख््येने"
ने भरागून केली जराते. मरावहती मधील सि्य वनरीक्षणरांच््यरा बेरजेशी वनररक्षणरांच््यरा
एकूण संख््येचे गुण्रोत्र सररासरी म्हणून ओळखले जराते. हे "सररासरी" नरािराने
देखील जराते. अशरा प्करारे, सररासरी हे एक मूल््य आहे ज््यरामध््ये संपूण्य मरावहती
संच वितरीत केलरा जरात्रो.
• [हòलक (मोड):
फक्त सिरा्यत सरामरान््य प्वतसराद मूल््य [हòलक मरानले जराते. मरावहती संचरा मध््ये
"शून््य" सह अनेक मध््यराक, [हòलक अवस्तत्िरात असू शकतरात. तुमच््यरा
मरावहतीसंचरा(मरावहतीसेट)ची मूल््ये सिरा्यत कमी ते सिवोच्च अशरा चQत््यरा रिमराने
ठेिल््यराने तुम्हरालरा मध््यराक , [हòलक ओळखण््यरात मदत ह्रोऊ शकते. दुसö्यरा
शब्दरांत, मध््यराक हरा संपूण्य मरावहती संचरा मध््ये सिरा्यवधक िरारंिरार वदसणरारी
संख््यरा आहे. जर फक्त एकच संख््यरा सिरा्यवधक िरारंिरार वदसत असेल तर
मरावहती सं्युक्त प्तीक (्युवन-मॉडल) मरानलरा जरात्रो. सिरा्यवधक िरारंिरार munotes.in
Page 42
शैक्षवणक संश्रोधन
42 वदसणरार््यरा द्रोन संख््यरा असल््यरास मरावहती वĬ-प्तीक असल््यराचे म्हटले जराते.
जरास्तीत जरास्त िेळरा ्येऊ शकणरार््यरा द्रोनपेक्षरा जरास्त संख््यरा असल््यरास
मरावहती लरा बहòप्तीक (मल्टी-मॉडल) असे संब्रोधले जराते.
• मध्यांक (शमडीयन):
मुळ मरावहतीचे अचूक मधले मूल््य हे मध््यक आहे, जे शेिटचे चल आहे ज््यरािर
आपण चचरा्य करू. मूल््यरांची चQत््यरा रिमराने मरांडणी केल््यरानंतर त््यरांचे परीक्षण
कररा. मध््यक हरा वबंदू आहे ज््यरािर सि्य मरावहती समरान आकरारराच््यरा द्रोन
भरागरांमध््ये विभरागलरा जरात्रो. मध््यराक मरावहती च््यरा अध््यरा्यने ओलरांडलरा आहे,
तर, दुसररा अधरा्य त््यरापेक्षरा कमी आहे. मध््यक ठरिण््यरापूिती मरावहतीचे प््थम
चQत््यरा वकंिरा उतरत््यरा रिमराने मरांडलरा जरात्रो. वनररक्षणरांची संख््यरा विषम
असल््यरास रिमिरारीतील मध््यम वनरीक्षण हे मध््यक प्दरान करते. जर
वनरीक्षणरांची संख््यरा सम असेल तर रिमिरारीतील द्रोन मधल््यरा वनररक्षणरांच््यरा
सररासरीने मध््यक वनवश्चत केलरा जरात्रो. हे लक्षरात ठेिणे महत्तिराचे आहे की
मध््यक मरावहतीच््यरा चQत््यरा वकंिरा उतरत््यरा रिमराने प्भरावित ह्रोत नराही.
२. पररवत्षनिीलता:
मध््यितती प्िृत्ीभ्रोिती मरावहतीच््यरा प्सराररालरा फैलराि असे म्हणतरात. श्ेणी आवण
मरानक विचलन हे द्रोन िेळरा िरापरलेले विस्तरार मेवट्रक्स आहेत. सरांवख््यकी
पररित्यनशीलतेचे मराप िरापरून प्त््युत्रे वकती समरान रीतीने वितररत केली आहेत हे
वनधरा्यररत करू शकतरात. स्प्ेड,त््यरा मध््ये तीन पैलू वभन्नतरा आहेत.
• ®ेणी :
श्ेणी, मरानक विचलन आवण श्ेणी म्हणजे मरावहती मधील कमराल मूल््य आवण
वकमरान मूल््य ्यरांच््यरातील फरक. अत््यंत ट्रोकराच््यरा संख््यरांमधील श्ेणी अंतर
वमळविण््यरासराठी िरापररा. आलेल््यरा मरावहतीची शीष्य आवण सिरा्यत कमी मूल््ये
विभरावजत करून प्रारंभ कररा.
• प्रमाण शवचलन
मरानक विचलन वितरणराचे िग्यमूळ म्हणतरात ्यरास ्थ्रोडे अवधक प््यत्न कररािे
लरागतील. तुमच््यरा मरावहतीसेटच््यरा पररित्यनशीलतेची सररासरी e परातळी
मरानक विचलन (एस) Ĭरारे दश्यविली जराते, जे सररासरीच््यरा संबंधरात प्त््येक
स्क्रोअरची वभन्नतरा प्दवश्यत करते. तुमच््यरा मरावहतीसेटचे व्हेररएबल तुमचे
मरानक विचलन वजतके जरास्त असेल वततके जरास्त लक्षणी्य असेल.
• शभन्नता :
मरावहतीसेटचरा प्सरार वभन्नतेमध््ये पररािवत्यत ह्रोत्रो. मरावहतीच््यरा प्सरारराच््यरा
प्मराणरात सररासरीच््यरा संबंधरातील वभन्नतरा िराQते. वभन्नतरा म्हणजे मरावहतीचे
केंद्र (मरावहतीचरा मुद्रा) सररासरीपरासून वकती प्मराणरात िेगळे आहेत ्यराचे munotes.in
Page 43
मरावहती वचकीत्सरा/ अन्िेषण/ विश्लेषण
43 म्रोजमराप आहे. एक म्रोठरा फरक सूवचत करत्रो की मरावहती पॉइंट्स म्रोठ््यरा
प्मराणरात पसरतरात, तर कमी फरक सूवचत करत्रो की मरावहती पॉइंट्स मरावहती
सेट मीनशी अवधक जिळून संबंवधत आहेत.
. सामान्य संभाव्यता वक्र
क्षेत्रामधून मरावहती ग्रोळरा केल््यरानंतर, प््थम चरणरांपैकी एक म्हणजे िरारंिरारतरा वितरण
सरारणी िरापरून सरारणी करणे. मरावहती सुव््यिवस््थत पद्धतीने ठेिून, म्रोठे फरक ठेिून
लहरान फरक कराQून टराकून आवण त््यराचे आ्य्रोजन करून, िरारंिरारतरा वितरण सरारणी
मरावहती चे पद्धतशीर आवण व््यिस््थरावपत करण््यरा्य्रोग््य स्िरूपरात रूपरांतर करते.
कॉम्पॅक्ट वĀक्िेंसी िरारंिरारीतरा िरि अशरा प्करारे म्रोठ््यरा प्मराणरात मरावहती सरादर करू
शकत्रो. वĀक्िेंसी िरारंिरारीतरा िरिचे स्िरूप विवशष् प्करारचे िरि वनमरा्यण करणरारी
्यंत्णरा प्कट करते. सि्य प्करारच््यरा िरिरांपैकी, आपल््यराकडे सरामरावजक आवण नैसवग्यक
विज्रानरांमध््ये एक विवशष् घंटरा आकरारराचरा समवमती्य िरि आहे ज््यरालरा सरांवख््यकीमध््ये
"सरामरान््य िरि" म्हणून ओळखले जराते.
विश्ेषण ‘‘सरामरान््य वितरण’’ हरा शब्द अशरा संख््यरांच््यरा संचरालरा सूवचत करत्रो जे फरार
म्रोठे वकंिरा अगदी लहरान नसतरात, परंतु त््यरा द्रोघरांचे संतुवलत वमश्ण असते. खरालील
आकृती सरामरान््य िरि स्िरूप दश्यिते. एक म्रोठी संख््यरा आर मूल््ये सरामरान््य
वितरणरामध््ये मध््यितती मूल््यराभ्रोिती समुह करतरानरा वदसतरात. हे एकरा विवशष्
प्वरि्येĬरारे त्यरार केलेल््यरा व््यरािहराररक सि्य चलरांचे िैवशष्््य आहे, जे मध््यम
मूल््यरांभ्रोिती वफरते आवण क्रोणत््यराही समरान मूल््यराच््यरा विर्रोधरात वकंिरा भेदभराि करत
नराही. व््यक्तéचे ि्य, िगरा्यतील विद्रार््यरा«ची उंची, विद्रार््यरा«चे गुण, सररासरी समुहराचे
आ्युष््य, इत््यरादी घटकरांची उदराहरणे आहेत जी िरारंिरारतरा वितरण िरि सरामरान््य आहे
की जिळजिळ सरामरान््य आहे हे वनधरा्यररत करू शकतरात.
. माशहतीचे आलेखन
मरावहती आलेखराचे प्वतवनवधत्ि चलरांसराठी विवशष् मूल््यरांची वकंिरा मूल््यरांच््यरा श्ेणéची
िरारंिरारतरा वितरणरामध््ये सराररांवशत केली जराते. चलराचे प्त््येक संभराव््य मूल््य, प्त््येक
मूल््य असलेल््यरा ल्रोकरांच््यरा संख््येसह, सिरा्यत स्रोÈ्यरा वितरणरामध््ये सूचीबद्ध केले
जराईल. िरारंिरारतरा वितरणराचे प्वतवनवधत्ि करण््यरासराठी द्रोन पद्धती आहेत: सरारणी
वकंिरा आलेख म्हणून. स्तंभरालेख, िृत्रालेख तक्तरा आवण रेखरालेख ्यराची उदराहरणे
आहेत. वितरणराचे स्िरूप दश्यविण््यरासराठी, रेखरालेख सरामरान््यत: व्हेररएबल,चलरांिर
प्राĮ केलेल््यरा गुणरांचे वितरण प्दवश्यत करण््यरासराठी िरापरलरा जरात्रो. िेगÑ्यरा
उपसमूहरांमध््ये अभ््यरासराधीन व्हेररएबल,चलरािरील सररासरी गुणरांची तुलनरा बरार
आकृती िरापरून केली जराते. विवशष् व्हेररएबल,चलराची वभन्नतरा वकंिरा नमुन््यरातील
विविध उपसमूहरांचे प्मराण दश्यविण््यरासराठी पराई चराट्य,तक्तरा िरापरलरा जरातरात.
सरांवख््यकी्य आलेख हे एक सराधन आहे जे तुम्हरालरा नमुनरा वकंिरा ल्रोकसंख््येचे स्िरूप
वकंिरा वितरणराबद्ल वशकिते. करारण मरावहती क्लस्टस्य, सरामुवहक मरावहती कुठे आहेत
आवण फक्त कराही मरावहती व्हॅल््यूज,मरावहतीमुल््य असतरानरा आलेख हरा मरावहती संप्ेषण munotes.in
Page 44
शैक्षवणक संश्रोधन
44 करण््यराचरा अवधक प्भरािी मराग्य असू शकत्रो. नमुने स्पष् करण््यरासराठी आवण िराचकरांनरा
मरावहती ची द्रुतपणे तुलनरा करणे स्रोपे करण््यरासराठी ित्यमरानपत् आवण इंटरनेटिर
आलेख िरापरले जरातरात. मरावहतीचे वव्हज््युअलरा्यLेशन,मरावहती प्कट करण््यरासराठी,
सरांवख््यकीशरास्त्रज् िरारंिरार मरावहती प््थम Èलॉट,िेगिेगळी करतरात. अवधक
Cपचराररक सराधनरांचरा िरापर अशरा प्करारे शक््य आहे. डॉट Èलॉट, बरार आलेख, त््यराचरा
ट्रोग्रराम, स्टेमंडलीफ Èलॉट, िरारंिरारतरा बहòभुज, पराई चराट्य,तक्तरा आवण रेखरा आलेख ही
आलेख प्कराररांची कराही उदराहरणे आहेत जी मरावहती सराररांवशत करण््यरासराठी आवण
व््यिस््थरावपत करण््यरासराठी िरापरली जरातरात.
• वृ°ालेख तक्ता:
िृत्रालेखमध््ये, प्त््येक श्ेणी िृत्राच््यरा भरागरांĬरारे दश्यविली जराते. भरागरांचे क्षेत् श्ेणीतील
प्वतसरादरांच््यरा टक्केिरारीच््यरा प्मराणरात आहे. ही फक्त १०० ने गुणराकरार केलेली सरापेक्ष
िरारंिरारतरा आहे
िृत्रालेख कमी श्ेणéच््यरा सरापेक्ष िरारंिरारीतरा प्दवश्यत करण््यरासराठी प्भरािी आहेत.
त्थरावप, जेव्हरा आपल््यराकडे म्रोठ््यरा संख््येने श्ेणी असतरात तेव्हरा त््यरांची वशफरारस केली
जरात नराही. िृत्रालेख देखील गŌधळरात टराकणरारे असू शकतरात जेव्हरा ते द्रोन वभन्न
सिवेक्षणे वकंिरा प््य्रोगरांच््यरा पररणरामरांची तुलनरा करण््यरासराठी िरापरले जरातरात.
• स्तंभरालेख : स्तंभरालेख िेगिेगÑ्यरा श्ेणéच््यरा िरारंिरारीतेचे प्वतवनवधत्ि करण््यरासराठी
देखील िरापरले जराऊ शकतरात. बö्यराचदरा आम्हरालरा िेगिेगÑ्यरा सिवेक्षणरांच््यरा
पररणरामरांची वकंिरा एकराच एकूण सिवेक्षणरातील वभन्न पररवस््थतéची तुलनरा कररािी
लरागते. ्यरा बराबतीत, आम्ही सिवेक्षणे वकंिरा पररवस््थतéमधील प्वतसरादरांच््यरा
"वितरणरांची" तुलनरा करत आह्रोत. द्रोन वितरणरांमधील फरक स्पष् करण््यरासराठी
स्तंभरालेख तक्तरा अनेकदरा उत्कृष् असतरात.
munotes.in
Page 45
मरावहती वचकीत्सरा/ अन्िेषण/ विश्लेषण
45
अनुमरानरात्मक मरावहती विश्ेषण: संपूण्य मरावहती मधून वमळिलेले नमुने अनुमरानरात्मक
विश्ेषण मध््ये िरापरले जराऊ शकतरात. विविध नमुने िरापरून, विश्ेषक समरान विस्तृत
मरावहती मधून विविध वनष्कष्य कराQू शकतरात. नमुनरा िरापरून गणनरा केलेली आकडेिरारी ज््यरा
ल्रोकसंख््येिरून ते परस्परसंबंध कराQले ह्रोते त््यरामधील मरापदंड, मरापन मूल््यराचरा अंदराज
लरािण््यरासराठी िरापरलरा जराऊ शकत्रो.
सहसं[ध
दैनंवदन जीिनरात, "सहसंबंध" हरा शब्द कराही प्करारचे नराते दश्यित्रो. घरघर आवण धुक््यराचे
वदिस ्यरांच््यरातील संबंध परावहल््यराचरा दरािरा आम्ही करू शकत्रो. त्थरावप, सहसंबंध हरा
सरांवख््यकी्य शब्द आहे ज्रो द्रोन पररमराणिराचक चलरांमधील संबंधरांचे िण्यन करण््यरासराठी
िरापरलरा जरात्रो. आम्ही असेही गृहीत धरत्रो की संबंध रेषी्य आहे, ्यराचरा अ्थ्य प्त््येक
एककरासराठी एकरा व्हेररएबल,चलरा मध््ये िराQ वकंिरा घट ह्रोते, दुसरे वस््थर प्मराणरात िराQते वकंिरा
कमी ह्रोते. प्वतगमन, ज््यरामध््ये सहसंबंध सराररांवशत करण््यरासराठी इष्तम सरळ line ची गणनरा
करणे समराविष् आहे, ही दुसरी पद्धत आहे जी समरान पररवस््थतीत िरारंिरार िरापरली जराते.
जेव्हरा चल मध््यरांतर वकंिरा गुण्रोत्र श्ेणी, श्ेणीिर असतरात तेव्हरा सहसंबंध आवण प्वतगमन
गुणरांकरांची गणनरा करणे शक््य आहे. मध््यरांतर वकंिरा गुण्रोत्र स्केलिर द्रोन चलरांमधील रेखी्य
संबंधरांचे म्रोजमराप म्हणजे पीअरसन उत्परादन क्षण सहसंबंध गुणरांक. म्रोजमराप, जे सरामरान््यत:
अक्षरराने दश्यिले जराते, १ ते +१ प्य«त असते, ० हे रेखी्य संबंधराची कमतरतरा दश्यिते.
कधीकधी "सह्य्रोग" सराठी सरामरान््यीकृत समरानरा्थती शब्द. "सहसंबंध" हरा शब्द द्रोन चलरां
मधील संबंध म्हणून िरापरलरा जरात्रो जेव्हरा द्रोन्ही चल एकराच वदशेने जरातरात तेव्हरा 'सकराररात्मक
सहसंबंध' असल््यराचे म्हटले जराते. पररणरामी, जेव्हरा एक चल दुसö्यराच््यरा िराQीप्मराणे िराQत्रो
वकंिरा जेव्हरा एक चल कमी ह्रोत्रो तेव्हरा दुसररा कमी ह्रोत्रो. उंची आवण िजन ्यरांच््यरातील
सहसंबंध हे एक चरांगले उदराहरण आहे. जेव्हरा द्रोन चलरांमध््ये 'नकराररात्मक सहसंबंध' असत्रो,
तेव्हरा ्यराचरा अ्थ्य असरा ह्रोत्रो की जेव्हरा एक चल िराQते तेव्हरा दुसरे कमी ह्रोते.
समुद्रसपराटीपरासूनची उंची आवण तरापमरान नकराररात्मक सहसंबंधराचे उदराहरण म्हणून कराम
करतरात. जेव्हरा तुम्ही पि्यतरािर चQतरा (उंची िराQत्रो) (तरापमरानरात घट) तेव्हरा ते ्थंड ह्रोते.
जेव्हरा द्रोन चलरांमध््ये परस्परसंबंध नसत्रो तेव्हरा त््यरालरा "शून््य सहसंबंध" म्हणतरात.
उदरा-, IQ परातळी आवण चहराचे प्मराण ्यरांच््यरात क्रोणतराही संबंध नराही.
munotes.in
Page 46
शैक्षवणक संश्रोधन
46 • सहसं[ंध गुणांक: एक सहसंबंध गुणरांक, r वचन्हराĬरारे दश्यविलरा जरात्रो, दुव््यराची तराकद
म्रोजत्रो. हे रेखी्य संबंधरांचे म्रोजमराप आहे आवण कधीकधी y त््यराच््यरा वनमरा्यत््यरानंतर
पीअरसनचे सहसंबंध गुणरांक म्हणून संब्रोधले जराते. कनेक्शनचे प्वतवनवधत्ि
करण््यरासराठी िरि रेषरा आिश््यक असल््यरास सहसंबंधराची इतर आवण अवधक जवटल
म्रोजमराप िरापरली जराणे आिश््यक आहे. सहसंबंध आ्यन गुणरांक म्रोजण््यरासराठी + १
ते + १ वकंिरा -- १ प्य«तचरा स्केल िरापरलरा जरात्रो. एकतर १ व्हेररएबल,चलरा चे
दुसर््यराशी पूण्य संबंध दश्यिते. सहसंबंध सकराररात्मक असत्रो जेव्हरा एक व्हेररएबल,चल
िराQते तेव्हरा दुसरे ही िराQते; जेव्हरा एक व्हेररएबल,चल घटते तेव्हरा दुसरे िर ्येते तेव्हरा
ते नकराररात्मक असते. अनुपवस््थतीच््यरा शून््य अंशरासह सहसंबंध ० Ĭरारे दश्यविलरा
जरात्रो. १ चरा सहसंबंध पररपूण्य नकराररात्मक सहसंबंध दश्यित्रो, तर +१ च््यरा
सहसंबंधराचरा अ्थ्य असरा ह्रोत्रो की जसजसे एक व्हेररएबल,चल खराली जराईल, तसरा
दुसररा िर जराईल. क्रोणतरा सहसंबंध मजबूत, वकंिरा कमकुित मरानलरा जरात्रो हे
ठरिण््यरासराठी क्रोणतराही वन्यम नराही. उदरा- ल्रोकसंख््यराशरास्त्री्य मरावहती सह, आम्ही
सरामरान््यत3 ०.७५ िरील सहसंबंधरांनरा तुलनेने मजबूत मरानत्रो; ०.४५ पेक्षरा कमी
असलेले कमकुित आहेत.
ज््यरा ल्रोकसंख््येिरून ते परस्परसंबंध कराQले ह्रोते त््यरामधील पॅररामीटर, मरापनरा च््यरा
मूल््यराचरा अंदराज लरािण््यरासराठी िरापरलरा जराऊ शकत्रो: दैनंवदन जीिनरात, "सहसंबंध"
हरा शब्द कराही प्करारचे नराते दश्यित्रो. घरघर आवण धुक््यराचे वदिस ्यरांच््यरातील संबंध
परावहल््यराचरा दरािरा आम्ही करू शकत्रो. त्थरावप, सहसंबंध हरा सरांवख््यकी्य शब्द आहे
ज्रो द्रोन पररमराणिराचक चलरांमधील संबंधरांचे िण्यन करण््यरासराठी िरापरलरा जरात्रो.
आम्ही असेही गृहीत धरत्रो की संबंध रेषी्य आहे, ्यराचरा अ्थ्य प्त््येक एककरासराठी एकरा
व्हेररएबलमध््ये िराQ वकंिरा घट ह्रोते, दुसरे वस््थर प्मराणरात िराQते वकंिरा कमी ह्रोते.
प्वतगमन, ज््यरामध््ये सहसंबंध सराररांवशत करण््यरासराठी इष्तम सरळ li ne ची गणनरा
करणे समराविष् आहे, ही दुसरी पद्धत आहे जी समरान पररवस््थतीत िरारंिरार िरापरली
जराते. जेव्हरा व्हेररएबल्स मध््यरांतर वकंिरा गुण्रोत्र स्केलिर असतरात तेव्हरा सहसंबंध
आवण प्वतगमन गुणरांकरांची गणनरा करणे शक््य आहे. मध््यरांतर वकंिरा गुण्रोत्र स्केलिर
द्रोन चलरांमधील रेखी्य संबंधरांचे म्रोजमराप म्हणजे पीअरसन उत्परादन क्षण सहसंबंध
गुणरांक. म्रोजमराप, जे सरामरान््यत: r अक्षरराने दश्यिले जराते, १ ते +१ प्य«त असते, ० हे
रेखी्य कनेक्शनची कमतरतरा दश्यिते. कधीकधी "सह्य्रोग" सराठी सरामरान््यीकृत
समरानरा्थती शब्द. "सहसंबंध" हरा शब्द द्रोन व्हेररएबल्समधील कनेक्शन म्हणून िरापरलरा
जरात्रो जेव्हरा द्रोन्ही व्हेररएबल्स एकराच वदशेने जरातरात तेव्हरा सकराररात्मक सहसंबंध
असल््यराचे म्हटले जराते. पररणरामी, जेव्हरा एक व्हेररएबल दुसर््यराच््यरा िराQीप्मराणे
िराQत्रो वकंिरा जेव्हरा एक व्हेररएबल कमी ह्रोत्रो तेव्हरा दुसररा कमी ह्रोत्रो. उंची आवण
िजन ्यरांच््यरातील सहसंबंध हे एक चरांगले उदराहरण आहे. जेव्हरा द्रोन चलरांमध््ये
नकराररात्मक सहसंबंध असत्रो, तेव्हरा ्यराचरा अ्थ्य असरा ह्रोत्रो की जेव्हरा एक चल िराQते
तेव्हरा दुसरे कमी ह्रोते. समुद्रसपराटीपरासूनची उंची आवण तरापमरान नकराररात्मक
सहसंबंधराचे उदराहरण म्हणून कराम करतरात. जेव्हरा तुम्ही पि्यतरािर चQतरा (उंची
िराQत्रो) (तरापमरानरात घट) तेव्हरा ते ्थंड ह्रोते. जेव्हरा द्रोन चलरांमध््ये परस्परसंबंध नसत्रो munotes.in
Page 47
मरावहती वचकीत्सरा/ अन्िेषण/ विश्लेषण
47 तेव्हरा त््यरालरा शून््य सहसंबंध म्हणतरात. उदराहरणरा्थ्य, IQ परातळी आवण चहराचे प्मराण
्यरांच््यरात क्रोणतराही संबंध नराही.
सहसं[ंध गुणांक:
एक सहसंबंध गुणरांक, r वचन्हराĬरारे दश्यविलरा जरात्रो, दुव््यराची तराकद म्रोजत्रो. हे रेखी्य
कनेक्शनचे म्रोजमराप आहे आवण कधीकधी y त््यराच््यरा वनमरा्यत््यरानंतर पीअरसनचे सहसंबंध
गुणरांक म्हणून संब्रोधले जराते. कनेक्शनचे प्वतवनवधत्ि करण््यरासराठी िरि रेषरा आिश््यक
असल््यरास सहसंबंधराची इतर आवण अवधक जवटल म्रोजमराप िरापरली जराणे आिश््यक आहे.
सहसंबंध आ्यन गुणरांक म्रोजण््यरासराठी + १ ते + १ वकंिरा -- १ प्य«तचरा स्केल िरापरलरा जरात्रो.
एकतर १ व्हेररएबलचे दुसर््यराशी पूण्य कनेक्शन दश्यिते. सहसंबंध सकराररात्मक असत्रो जेव्हरा
एक व्हेररएबल िराQत्रो तेव्हरा दुसरे िराQते; जेव्हरा एक व्हेररएबल पडत्रो तेव्हरा दुसररा िर ्येत्रो
तेव्हरा ते नकराररात्मक असते. अनुपवस््थतीच््यरा शून््य अंशरासह सहसंबंध ० Ĭरारे दश्यविलरा जरात्रो.
१ चरा सहसंबंध पररपूण्य नकराररात्मक सहसंबंध दश्यित्रो, तर +१ च््यरा सहसंबंधराचरा अ्थ्य असरा
ह्रोत्रो की जसजसे एक व्हेररएबल खराली जराईल, तसरा दुसररा िर जराईल. क्रोणतरा सहसंबंध
मजबूत, म्रोड रेट वकंिरा कमकुित मरानलरा जरात्रो हे ठरिण््यरासराठी क्रोणतराही वन्यम नराही.
उदराहरणरा्थ्य, ल्रोकसंख््यराशरास्त्री्य मरावहतीसह, आम्ही सरामरान््यत3 ०.७५ िरील सहसंबंधरांनरा
तुलनेने मजबूत मरानत्रो; ०.४५ पेक्षरा कमी असलेले कमकुित आहेत. क्रमांक 'r' चे मूल्य शवस्तार १. ०.०० - ०.२० उपेक्षीत २. ०.२१ - ०.४० कमी ३. ०.४१ - ०.६० मध््यम ४. ०.६१ - ०.८० लक्षणी्य ५. ०.८१ - १.०० खूप जरास्त • चरार वभन्न सहसंबंध आहेत: १. स्पी्यरमॅन २. पीअरसन ३. केंडल र1क ४. पॉइंट-
बरा्यसेरर्यल
तुमची प्रगती तपासा - II
१. म्रोड, मीन ________ िेळरा घडणराö्यरा मरावलकेतील मूल््यराचरा संदभ्य देते.
अ) कमराल ब). वकमरान क). शून््य ड). अनंत
२. अत््यंत िस्तूंची मूल््ये _________ च््यरा सररासरीिर प्भराि टराकत नराहीत.
अ) म्हणजे ब). म्रोड,मीन क). मध््यक ड. िरीलपैकी क्रोणतेही नराही
३. खरालीलपैकी क्रोणत््यरा पद्धती विखुरण््यराच््यरा उपरा्यरांतग्यत आहेत? munotes.in
Page 48
शैक्षवणक संश्रोधन
48 अ) मरानक विचलन ब). सररासरी विचलन क). श्ेणी ड).िरील सि्य
४. मरानक विचलनराचरा िग्य ________ आहे.
अ) चौरस विचलन ब) सररासरी चौरस विचलन क)तफराित ड) िरीलपैकी नराही
५. एकराच वदशेने जराणराö्यरा द्रोन चलरांच््यरा मूल््यरांचरा सहसंबंध.
अ) पूण्य सकराररात्मक ब) नकराररात्मक क) सकराररात्मक ड) परस्परसंबंध नराही.
२. पररमाणाÂमक माशहती शवश्ेर्ण
सरांवख््यकी्य मरावहती विश्ेषण तंत् प्वरि्यरा न केलेली मरावहती ग्रोळरा करतरात आवण वतचे
संख््यरात्मक मरावहतीमध््ये रूपरांतर करतरात. पररमराणिराचक मरावहती विश्ेषण हे संख््यरांिर
आधराररत असलेल््यरा मरावहती चरा अभ््यरास करण््यराची वरि्यरा म्हणून िण्यन केले जराते वकंिरा
ज््यराचे त्िरीत संख््यरांमध््ये रूपरांतर केले जराऊ शकते, मरावहती विश्ेषण, मरावहती
पुनररािल्रोकनराĬरार े अ्थ्यपूण्य मरावहती प्राĮ करण््यराची प्वरि्यरा म्हणून सरांवगतले जराऊ शकते.
संख््यरात्मक व्हेररएबल्स,चल आवण आकडेिरारीĬरारे एकवत्त केलेल््यरा मरावहती चे विश्ेषण
करण््यराचरा प््यत्न करत असतरानरा, ते संख््यरा आवण आकडेिरारीसह िस्तूंचे िण्यन आवण
व््यराख््यरा करण््यरािर आधराररत आहे.
अल्ग्रोररदम, गवणती्य विश्ेषणरात्मक सराधने आवण सॉÉटिेअर,अतकुशल मरावहती मधून
अंतदृ्यष्ी वमळविण््यरासराठी आवण वकती, वकती िरारंिरार ्यरासरारख््यरा प्श्नरांची उत्रे देण््यरासराठी
पररमराणरात्मक मरावहती विश्ेषण पद्धतéमध््ये िरारंिरार िरापरले जरातरात. बहòतेक िेळरा, सिवेक्षणे,
प्श्नरािली, मतदरान आवण इतर पद्धतéचरा िरापर पररमराणरात्मक मरावहती विश्ेषणरासराठी मरावहती
ग्रोळरा करण््यरासराठी केलरा जरात्रो.
२..१ मध्यवतê प्रवृ°ीचे उपाय
मध््यितती प्िृत्ी (वकंिरा सरांवख््यकी्य सररासरी) च््यरा उपरा्यरांचरा िरापर करून आम्ही क्रोणत््यरा
वबंदूिर िस्तूंची समुहरा ची प्िृत्ी आहे. हे वनधरा्यररत करू शकत्रो. हे म्रोजमराप संपूण्य मरावहती
संस्करण करणरारे असे मरानले जराते. "सरांवख््यकी्य सररासरी" हरा शब्द मध््यितती प्िृत्ीच््यरा
म्रोजमरापराचरा देखील संदभ्य देत्रो. सिरा्यत म्रोठ््यरा प्मराणरािर िरापरलेली सररासरी, मध््य आवण
मध््यराक आहेत. *मीन/सरासरी:
सररासरी, ज््यरालरा कधीकधी अंकगवणत सररासरी म्हणून संब्रोधले जराते, हे मध््यितती प्िृत्ीचे
सिरा्यत जरास्त िरापरले जराणरारे सूचक आहे आवण एकरा मरावलकेतील सि्य घटकरांच््यरा मूल््यरांच््यरा
बेरजेलरा घटकरांच््यरा एकूण संख््येने विभरावजत करून गणनरा केली जराऊ शकते. अंकगवणत
सररासरी ही वितरणराच््यरा सररासरीची ठरराविक व््यराख््यरा आहे.
"ग्रेड-पॉइंट एव्हरेज" ्यरा शब्दराशी विद्रा्थती पररवचत असलेली संख््यरा म्हणजे munotes.in
Page 49
मरावहती वचकीत्सरा/ अन्िेषण/ विश्लेषण
49 सररासरी संख््यरा. एकूण गुणसंख््येलरा सि्य गुणरांच््यरा बेरजेने भरागून त््यराची गणनरा केली जराते.
जे्थे
X= =X
—--------
N
N = स्क्रोअरची संख््यरा उदराहरण
X
६
५
४
३
२
१
X=२१
N=६ X = २१/६ = ३.५
मध्य: ˀरेमध््ये, मध््यक हरा एक वबंदू आहे (स्क्रोअर आिश््यक नराही) ज््यरािर अधरा्य स्क्रोअर
पडत्रो. हे सरामरान््यत: गणने?िजी तपरासणीĬरारे आQळते आवण प्मराणरापेक्षरा स््थरानराचे म्रोजमराप
असते. जेव्हरा मरावलकरा पररमराणराच््यरा चQत््यरा वकंिरा उतरत््यरा रिमराने मरांडली जराते, तेव्हरा
मध््यितती मूल््य हे मध््यरांम घटक असते. हे मरावलकेलरा अध््यरा्य भरागरामध््ये विभरावजत करते, सि्य
ग्रोष्ी एकरा अध््यरा्यमध््ये मध््यरांकराच््यरा खराली ्येतरात आवण सि्य घटक दुसö्यरामध््ये मध््यरांक
ओलरांडतरात.
१ द म्रोड (म्रो) म्रोड
Example English book page no ४३
[हòलक (mode):
मरावलकेत जरास्तीत जरास्त िरारंिरार वदसणरारे मूल््य म्हणजे त््यराचरा म्रोड. आत मधs वितरण,
सिरा्यवधक एकराग्रतरा असलेली घटक म्रोड आहे. सरामरान््यत3, सिरा्यवधक िरारंिरारतरा असलेल््यरा
घटकराचरा आकरार म्रोड मरानलरा जरात्रो, जरी कराही िेळरा, च््यरा प्भरािरामुळे असे ह्रोऊ शकत
नराही इतर ग्रोष्éची िरारंिरारतरा. ए मध््ये सिरा्यवधक िरारंिरार वदसणराररा स्क्रोअर वितरण हरा म्रोड
आहे. गणनरा िरापरण््यरा?िजी , Ĭरारे वस््थत आहे तपरासणी. कमराल िरारंिरारतरा असलेल््यरा munotes.in
Page 50
शैक्षवणक संश्रोधन
50 मध््यरांतरराचरा मध््य स्क्रोर आहे गटबद्ध मरावहती वितरणरामध््ये म्रोड असल््यराचे गृहीत धरले
आहे.
२..२ पररवत्षनिीलता:
आकडेिरारीमध््ये, आमचे उवद्ष् गुणरांच््यरा वदलेल््यरा वितरणरासराठी पररित्यनशीलतेचे प्मराण
म्रोजणे आहे. स्रोÈ्यरा भराषेत सरांगरा्यचे तर, जर वितरणरातील स्क्रोअर समरान असतील तर
त््यरात विविधतरा नराही. जेव्हरा स्क्रोअर ्थ्रोड््यरा प्मराणरात वभन्न असतरात, तेव्हरा पररित्यनशीलतरा
कमी असते; जेव्हरा गुण म्रोठ््यरा प्मराणरात वभन्न असतरात, तेव्हरा पररित्यनशीलतरा जरास्त असते.
वितरणरातील स्क्रोअर ज््यरा प्मराणरात विखुरले जरातरात वकंिरा एकत् गटबद्ध केले जरातरात ते
पररित्यनशीलतेच््यरा संकल्पने Ĭरारे पररमराण केले जराते. आकरार आवण मध््यितती प्िृत्ी
व््यवतररक्त वितरणराची पररित्यनशीलतरा ही एक महत्तिपूण्य गुणित्रा आहे. "पररित्यनशीलतरा"
हरा शब्द सररासरीच््यरा संबंधरात स्क्रोअर वकती पसरलेलरा वकंिरा विखुरलरा जरात्रो ्यराचे िण्यन
करत्रो. पररित्यनशीलतरा वडस्ट ररब््यूशन, अंतरफरकरा चे िण्यन करते. विशेषत:, स्क्रोअर
एकमेकरांच््यरा जिळ समुह केलेले आहेत की म्रोठ््यरा अंतररािर पसरलेले आहेत हे सरांगते.
पररित्यनशीलतरा म्रोजते की िै्यवक्तक स्क्रोअर (वकंिरा स्क्रोअरचरा समूह) संपूण्य वितरणराचे वकती
चरांगले प्वतवनवधत्ि करते. पररित्यनशीलतेचरा हरा पैलू अनुमरावनत आकडेिरारी सराठी अवतश्य
महत्तिराचरा आहे जे्थे ल्रोकसंख््येबद्लच््यरा प्श्नरांची उत्रे देण््यरासराठी तुलनेने लहरान नमुने
िरापरले जरातरात. िण्यनरात्मक आकडेिरारी, जे दश्यविते की गुणरांचरा समूह एकमेकरांशी वकती
समरान आहे, त््यरात पररित्यनशीलतेचे उपरा्य समराविष् आहेत. स्क्रोअर एकमेकरांशी वजतके
जरास्त तुलनरा करतरा ्येतील वततके पररित्यनशीलतरा वकंिरा फैलरािचे म्रोजमराप लहरान असेल.
स्क्रोअर एकमेकरांशी वजतके कमी तुलनरा करतरा ्येतील वततके पररित्यनशीलतरा वकंिरा फैलरािचे
मराप म्रोठे असेल. पररित्यनशीलतेच््यरा उपरा्यरांचरा पररच्य सरामरान््यत3, वितरणराचरा प्सरार
वजतकरा जरास्त असेल. फैलरािण््यराचे मराप म्रोठे असेल. फैलराि, स्रोÈ्यरा भराषेत सरांगरा्यचे तर,
नमुन््यरातील मरावहतीच््यरा मूल््यरांमधील फरक आहे.
• पररवत्षनिीलतेचे मापन:
®ेणी:
श्ेणी ही वितरणरातील सिवोच्च आवण सिरा्यत कमी गुणरांमधील फरक म्हणून पररभरावषत
केली जराऊ शकते. वितरणरातील सिवोच्च स्क्रोअरमधून सिरा्यत कमी गुण िजरा करून
हे म्रोजले जराते. खरालील प्मराणे समीकरण आहे:
श्ेणी = सिवोच्च स्क्रोअर disp सिरा्यत कमी स्क्रोअर(R=HL) श्ेणी हे इश्यनचे एक
Q्रोबळ मराप आहे करारण ते अत््यंत स्क्रोअरच््यरा प्सरारराबद्ल सरांगते आवण मधल््यरा
क्रोणत््यराही स्क्रोअरच््यरा प्सरारराबद्ल नराही. उदराहरणरा्थ्य, वितरण ४,१०,१२,२०,
२५, ५० सराठी श्ेणी ५० = ४६.४ ४४ मरानक विचलन असेल:
प्रमाण शवचलन
कराल्य वप्यस्यनने १८९४ मध््ये मरावहती विश्ेषण सरावहत््यराच््यरा एकरा भरागरामध््ये "स्टरा नड्य
विचलन" हरा िराक््यरांश त्यरार केलरा. ग्रीक अक्षर वसग्मरा ‘ʍ’ हे ल्रोकसंख््येच््यरा मरानक
विचलनराचे प्वतवनवधत्ि करण््यरासराठी िरापरले जराते, तर s हे अक्षर नमुन््यरासराठी त््यराचे
प्वतवनवधत्ि करण््यरासराठी िरापरले जराते. मरानक विचलन सररासरी आवण इतर सि्य
स्क्रोअरमधील सररासरी अंतर दश्यिते. हे सि्य स्क्रोअरच््यरा सररासरीचे सकराररात्मक munotes.in
Page 51
मरावहती वचकीत्सरा/ अन्िेषण/ विश्लेषण
51 िग्यमूळ आहे. हे प्सरणराचे धनरात्मक िग्यमूळ आहे. "मूळ म्हणजे चौरस विचलन" हे
त््यराचे दुसरे नराि आहे. "मराध््यमरातून प्त््येक स्क्रोअरच््यरा विचलनराच््यरा िगरा«च््यरा av
एरेजचे िग्यमूळ म्हणून," मरानक विचलन कसे पररभरावषत केले जराते.
SD हे पररित्यनशीलतेचे सिरा्यत वस््थर आवण विĵरासराह्य सूचक आहे करारण ते
विखुरण््यराचे एक पररपूण्य मराप आहे. पररित्यनशीलतेचे सिरा्यत ल्रोकवप््य आवण महत्तिराचे
मराप म्हणजे मरानक विचलन. मरानक विचलन प्त््येक स्क्रोअर आवण वितरणराच््यरा
मध््यरातील अंतर संदभ्य वबंदू म्हणून विचराररात घेऊन पररित्यनशीलतरा म्रोजते. सररासरी
सररासरीपरासून स्क्रोअर वकती जिळ वकंिरा दूर आहेत हे ते ठरिते. म्हणजे, स्क्रोअर
विखुरले आहेत वकंिरा एकत् गटबद्ध आहेत? मरानक विचलन मुळरात सररासरीच््यरा
सररासरी विचलनराशी संबंवधत आहे. प्सरण: सररासरीच््यरा पररणरामरांचे सररासरी िग्य
विचलन विचरण म्हणून ओळखले जराते. वभन्नतेच््यरा मरागील म्रोजमरापरांच््यरा विपरीत,
प्त््येक पररणरामराची सररासरीशी तुलनरा करून वभन्नतरा म्रोजली जराते. ्यरा
आकडेिरारीची गणनरा प्त््येक मरावहतीचरा मुद्रा,मरावहतीकेंद्र आवण मध््यरामधील िगरा्यतील
फरक ज्रोडून, एकूण वनरीक्षणरांच््यरा संख््येने भरागून केली जराते. पररणरामी, सररासरी
िगरा्यतील फरक. मध््यरापरासून वनघणराö्यरा िगरा्यची सररासरी ही प्सरण आहे. स्क्रोअर
सररासरीपरासून वकती दूर जरात्रो हे विचलन म्हणून ओळखले जराते. मरानक विचलनराचरा
िग्य वभन्नतरा दश्यित्रो. हे सूवचत करते की व्हेरर्यंसची एकके सरामरान््य मरावहती सेट
मूल््यराच््यरा मूल््यरांपेक्षरा लक्षणी्यरीत््यरा म्रोठी आहेत.
लोकसं´येतील शभन्नता: संपूण्य ल्रोकसंख््येची वभन्नतरा खरालील सूत् िरापरून म्रोजली
जराऊ शकते:
Picture on page ४५
समीकरणरात, N ही मरावहती वबंदूंची संख््यरा आहे, जी एकूण ल्रोकसंख््यरा दश्यिते आवण
२ आवण अनुरिमे वभन्नतरा आवण सररासरीसराठी ल्रोकसंख््यरा मरापदंड आहेत.
• तुमची प्रगती तपासा lll
१) केंद्री्य प्िृत्ीचे उपरा्य स्पष् कररा ?
__________________________________________________________
__________________________________________________________
२) पररित्यनशीलतेचे उपरा्य स्पष् कररा ?
__________________________________________________________
__________________________________________________________
२. गुणाÂमक माशहती शवश्ेर्ण
शब्द, वचन्हे, प्वतमरा आवण वनरीक्षणे िरापरून, हे तंत् मरावहती ग्रोळरा करते. हरा प्चरार
आकडेिरारीचरा िरापर करत नराही. गुणरात्मक मरावहती लक्षरात घेणे आवण दस्त?िजीकरण करणे
शक््य आहे. ्यरा मरावहती प्करारराचे स्िरूप संख््यरात्मक नराही. ्यरा प्करारचरा मरावहती ग्रोळरा
करण््यरासराठीचरा गट, एक्रोन्रोन मुलराखती, वनरीक्षणे आवण इतर तत्सम तंत्े िरापरली जरातरात.
एखराद्रा िस्तू वकंिरा घटनेची िैवशष्््ये आवण िैवशष्््यरांच््यरा आधरारे िगतीकृत केलेल््यरा मरावहती लरा munotes.in
Page 52
शैक्षवणक संश्रोधन
52 आकडेिरारीमध््ये गुणरात्मक मरावहती म्हणून संब्रोधले जराते. गुणरात्मक मरावहती विश्ेषण म्हणून
ओळखल््यरा जराणरार््यरा विविध पद्धती आवण करा्य्यपद्धती संश्रोधकरांĬरारे मरावहतीच््यरा
प्तीकरात्मक आवण अ्थ्यपूण्य सरामग्रीच््यरा आधरारे अभ््यरास करत असलेल््यरा घटनरांचे पूि्य
वन्य्रोजन, समज आवण व््यराख््यरा देण््यरासराठी िरापरली जरातरात. हे महत्तिपूण्य नमुने आवण विचरार
ओळखणे, छिराननी करणे, विर्रोधराभरास करणे आवण विश्ेषण करणे ्यरासराठी पद्धती देते.
मीवनन ग्फुलनेस,अ्थपूण्य मरावहती हे समस््येच््यरा अवĬती्य उवद्ष्े आवण उवद्ष्रांĬरारे स््थरावपत
केले जराते आवण अभ््यरासराच््यरा विष्यरािर अिलंबून,मरावहती च््यरा समरान संग्रहराचे विविध
दृवष्क्रोनरातून विश्ेषण आवण संश्ेषण केले जराऊ शकते. त््यराचरा परा्यरा म्हणजे व््यराख््यरात्मक
विचराररांची शराळरा आहे. गुणरात्मक मरावहती म्हणजे सख्रोल, समृद्ध, अतकुशल आवण व््यवक्तवनķ
िण्यन जे सहसरा शब्दरांमध््ये व््यक्त केले जरातरात. वनरीक्षणे, जीिन इवतहरास, अध्यसंरवचत आवण
असंरवचत मुलराखती, दस्त?िजीकरण आवण जीिन इवतहरास हे गुणरात्मक मरावहती ग्रोळरा
करण््यराचे सिरा्यत सरामरान््य मराग्य आहेत. संश्रोधकरांनरा िरारंिरार आश्च्य्य िराटते की ग्रोष्ी
त््यरांच््यराप्मराणे "करा" घडतरात, "करा" ल्रोक ते जसे िरागतरात तसेच "करा" वकंिरा ध्रोरण जसे आहे
तसे "करा" लरागू केले जराते. मरानिी ित्यन वकंिरा उद्ेश समजून घेण््यराचरा प््यत्न करतरानरा,
पररमराणिराचक सराधने ्यरा "करा" वकंिरा "कसे" समस््यरांचे उत्र देण््यरासराठी िरारंिरार उप्युक्त ठरत
नराहीत. दुसरीकडे, गुणरात्मक संश्रोधन खूप उप्युक्त ठरू शकते करारण ते त््यरांच््यरा नैसवग्यक
िरातरािरणरात व््यक्तéचरा अभ््यरास करण््यरास सक्षम करते. म्हणून, गुणरात्मक संश्रोधनरालरा तुमच््यरा
अभ््यरासराचे विष्य समजून घेण््यरासराठी तल्लीन आवण सररािराचरा करालरािधी आिश््यक असत्रो.
२..१ शवसज्षन ; (तुमची माशहती जाणून GेÁयासाठी शवसज्षन शमळवा), मागे उभे राहणे,
प्रशतश[ंश[त करणे. ही प्वरि्यरा आहे ज््यराĬरारे संश्रोधक त््यरांनी वमळिलेल््यरा मरावहती च््यरा एकरा
विभरागराचे िराचन वकंिरा कराळजीपूि्यक परीक्षण करतरात. मरावहती मधील विचरार, श्ेण््यरा आवण
नमुने श्रोधण््यराच््यरा उद्ेशराने, विसज्यन ही पुनररािृत्ी, प्ेरक प्वरि्यरा आहे. विसज्यन
वरिस्टलरा्यLेशनची संकल्पनरा त््यराच््यरा सिरा्यत मूलभूत स्तररािर केली जराऊ शकते, ज््यरामध््ये
अ्थ्यपूण्य ्युक्ती आवण श्ेण््यरांच््यरा वनवम्यतीमध््ये पररणरामकरारक मरावहती ची पुनररािृत्ी आवण
तपरासणीचरा समरािेश आहे.
‘‘शवसज्षन’’
ही एक गुणरात्मक विश्ेषणरात्मक शैली आहे ज््यरामध््ये मरावहतीच््यरा एकराग्र मजकूर
पुनररािल्रोकनराच््यरा चरिरांचरा समरािेश असत्रो, प्वतवबंब आवण अंतज्रा्यनी अंतदृ्यष्ीसह
एकवत्तपणे, ज्रोप्य«त अहिराल करण््यरा्य्रोग््य अ्थ्य स्पष् ह्रोत नराही. ‘‘विसज्यन: प्वरि्येच््यरा ्यरा
टÈÈ्यरात संश्रोधकरांनी िराचलेल््यरा, ?कलेल््यरा, परावहलेल््यरा वकंिरा इतर क्रोणत््यराही मरावहतीमध््ये
पूण्यपणे स्ित3लरा गमरािून बसतरात. ग्रोळरा एकट््यराने वकंिरा गटराने विसज्यन केले जराऊ शकते.
मरावहती मध््ये प््थम विसज्यन मरावहती संकलनराच््यरा क्षणी ह्रोण््यराची शक््यतरा असते, जरी विष्य
वनिडी आवण संश्रोधन वन्य्रोजनरादरम््यरान प्रारंवभक अंतदृ्यष्ी वदसू शकते. जरी ते संश्रोधकरांनरा
त््यरांचे प्श्न पररष्कृत करण््यरात आवण मरावहती ग्रोळरा करण््यरासराठी व््यिस््थरावपत करण््यरात मदत
करू शकत असले तरी, ्यरा सुरुिरातीच््यरा विसज्यनराची अंतदृ्यष्ी स्ित3सराठी आवण त््यरांच््यरासराठी
पूण्यपणे उप्युक्त आहेत. उदरा-मॉडरेटर आवण वनरीक्षक फ्रोकस ग्रुप संपल््यरानंतर त्यरार
Lरालेल््यरा ्युक्त््यरा आवण प््युक्त््यरा ची नŌद करू शकतरात आवण पुQील गटरासराठी मॉडरेटरचे munotes.in
Page 53
मरावहती वचकीत्सरा/ अन्िेषण/ विश्लेषण
53 प्श्न मराग्यदश्यक िराQिण््यरासराठी ्यरा वनरीक्षणरांचरा िरापर करू शकतरात. विस्तृत मुलराखत
संश्रोधनरामध््ये, समरान अंतदृ्यष्ी िरापरल््यरा जराऊ शकतरात. उघडलेली प्श्नरािली सुधराररा.
प्रारंवभक विसज्यन चरि सहभरागéच््यरा वनरीक्षणराच््यरा चौकशीतही िराQ करू शकतरात. उदरा-
म्हणून, करामराच््यरा वठकराणच््यरा आर्रोग््य आवण सुरवक्षततेिरील संश्रोधनरातून वमळरालेल््यरा
वनष्कषरा«चे मुख््य मरावहतीदराररांचे खराते, त््यरांनरा क्रोणती Cद््रोवगक तंत्े सिरा्यत ध्रोकरादरा्यक
मरानली जरातरात, ते संश्रोधकरांनरा त््यरांचे लक्ष ्यरा प्देशरांकडे पुन्हरा केंवद्रत करण््यरात मदत करू
शकतरात. विसज्यन प्वरि्येच््यरा प्त््येक टÈÈ्यरामध््ये संपूण्य अभ््यरास आवण प्त््येक पुनररािृत्ी
चरि ्यरांचरा समरािेश ह्रोत्रो. विसज्यन विविध प्करारच््यरा मरावहती स््रोतरांचे मूल््यरांकन करू शकते.
्यरामध््ये गुणरात्मक संश्रोधनरामध््ये िरापरल््यरा जराणरार््यरा विवशष् मरावहती प्कराररांचरा समरािेश
असत्रो, जसे की फ्रोकस गट आवण मुलराखतéमधील प्वतलेख, सहभरागी वनरीक्षण फील्ड
न्रोट्स,क्षेत्ी्य नŌदी आवण मूळ मजकूर. ्यराव््यवतररक्त, ते ऑवडओ आवण वव्हवडओ रेकॉड्य,
सरांस्कृवतक कलराकृती आवण पररमराणरात्मक सिवेक्षण आवण मरापन पररणरामरांच््यरा मुळ
मरावहतीसह िरापरले जराऊ शकते. मरावहती स््रोत, त््यराचे संदभ्य आवण अंतवन्यवहत सैद्धरांवतक
गृहीतके असलेले ज्रान हेच केिळ म्यरा्यदरा आहेत.
• परावत्षन / ररÉले³िन:
ररÉलेक्शन/परराितन ही स्ित3ची िृत्ी, पूि्यग्रह, मते आवण ित्यन तपरासण््यराची प्वरि्यरा
आहे आवण ते संश्रोधनराच््यरा प्वरि्येिर आवण त््यराच््यरा पररणरामरांिर कसरा पररणराम करू
शकतरात हे पराहण््यरा सराठी. म्रोकळेपणरा आवण स्िीकृती की एक व््यक्ती संश्रोधनरात
सहभरागी आहे आवण एखराद्राच््यरा व््यवक्तमत्तिराचरा मरावहती संकलनरािर पररणराम ह्रोत्रो
आवण गुणरात्मक अभ््यरासरासराठी प्वरि्यरा आिश््यक आहे. संश्रोधकरांनी ्यरा घटकरांचरा
िै्यवक्तक आवण एकवत्तपणे ह्रोणराररा पररणराम लक्षरात घेतलरा परावहजे. जसजसे
अभ््यरासराचे चरि पुQे जराईल, तसतसे ते स्पष्पणे स्पष् करतरात आवण सुरुिरातीलरा
त््यरांची नŌद करतरात म्हणून ते संदभ्य घेऊ शकतरात.
२..२ शवश्ेर्ण (वगêकरण व कोशडंग)
त््यरांनरा परत मरावहती अक्य िगतीकृत करण््यरासराठी क्रोड,संकेत स््थरावपत करणे आवण वन्युक्त
करणे ही प्वरि्यरा गुणरात्मक मरावहती क्रोवडंग,मरावहती सरांकेवतकरण म्हणून ओळखली जराते.
नंतर, संश्रोधक त््यरांच््यरा गुणरात्मक अभ््यरासरासराठी विचरार आवण नमुने त्यरार करण््यरासराठी ्यरा
क्रोड्सचरा िरापर करतरात.
• सांकेशतक, कोशडंग, सरांकेवतक म्हणजे गुणरात्मक संश्रोधनरामध््ये "तुम्ही तपरासत
असलेल््यरा मरावहती बद्ल तुम्ही कसे पररभरावषत करतरा" (वगब्स, २००७). वलवखत
दस्त?िज वकंिरा इतर मरावहती घटक (जसे की छिरा्यरावचत् वकंिरा प्वतमरा) मध््ये
पॅसेज,फरक श्रोधणे, कल्पनरा श्रोधणे आवण ओळखणे आवण नंतर त््यरा संकल्पनरा
एकमेकरांशी कशरा संबंवधत आहेत हे वनधरा्यररत करणे ही क्रोवडंग प्वरि्यरा आहे. क्रोवडंग
म्हणजे केिळ लेबवलंग,नरामकरण नराही; ्यरात मरावहती लरा अभ््यरासराच््यरा गृहीतकराशी munotes.in
Page 54
शैक्षवणक संश्रोधन
54 ज्रोडणे आवण नंतर ती मरावहती इतर मरावहतीशी संबंवधत करणे देखील समराविष् आहे.
तुम्ही क्रोड,संकेत िरापरून मरावहतीमरावहती व््यिवस््थत करू शकतरा. जेणेकरुन तुम्ही
त््यराचे संघवटत रीतीने पुनररािल्रोकन आवण विश्ेषण करू शकतरा, जसे की क्रोडमधील
संबंध पराहóन. क्रोवडंग: क्रोड हे एक लेबल आहे जे सेगमेंटच््यरा मुख््य ्थीमचरा सराररांश
देते. संश्रोधकरालरा क्रोवडंग दरम््यरान िण्यने आवण िरारंिरार सैद्धरांवतक दरािे श्रोधणे
आिश््यक आहे जे ठ्रोस वनरीक्षणरांच््यरा पलीकडे जरातरात. लेविन्स आवण वसल्व्हस्यच््यरा
मते "गुणरात्मक क्रोवडंग ही अशी प्वरि्यरा आहे ज््यराĬरारे मरावहती चे विभराग संबंवधत
म्हणून ओळखले जरातरात वकंिरा अवधक सरामरान््य कल्पनरा, उदराहरण, विष्य वकंिरा
श्ेणीचे उदराहरण म्हणून ओळखले जराते," नंतरच््यरा िेळी एकत् पुनप्रा्यĮ करण््यरासराठी,
संपूण्य मुळ मरावहती विभराग एकत् गटबद्ध केले आहेत. मरावहती क्रोवडंगसराठी,
संश्रोधकराने खरालील प्श्न विचरारले परावहजेत:
करा्य ह्रोत आहे? करा्य अडचण आहे? ्ये्थे करा्य वनरीक्षण केले जराते? ती व््यक्ती करा्य
सरांगू पराहत आहे? ्ये्थे क्रोणतरा अनुभि दश्यविलरा आहे? हे हरातरातील अभ््यरासरात कसे
्य्रोगदरान देते? ही मरावहती क्रोणती सैद्धरांवतक श्ेणी दश्यिते? मरावहती करा्य सूवचत
करत्रो वकंिरा स्पष् करत्रो? क्रोणराच््यरा दृवष्क्रोनरातून? क्रोवडंगच््यरा द्रोन्ही प्ेरक आवण
िजरािटी पद्धती सरामरान््यत: द्रोन टÈÈ्यरांत ह्रोतरात: प्रारंवभक क्रोवडंग आवण लराइन बरा्य
लराइन क्रोवडंग. प्रारंवभक क्रोवडंग टÈÈ्यरात, मरावहती िराचून आवण समजून घेऊन त््यराचे
सरामरान््य विहंगरािल्रोकन वमळिणे हरा उद्ेश आहे. तुम्ही प्ेरक पध्दती िरापरत
असल््यरास, ्ये्थे तुम्ही क्रोडचरा प्रारंवभक संच विकवसत करराल. त््यरानंतर, दुस-्यरा
टÈÈ्यरात (लराइन बरा्य लराइन क्रोवडंग), तुम्ही मरावहती चरा सख्रोल अभ््यरास करराल आवण
(संभराव््यत: निीन) क्रोड्सनुसरार (पुन्हरा) ते व््यिवस््थत करराल.
खरालील मराग्यदश्यक तत्तिे मरावहती क्रोवडंगमध््ये संश्रोधनरास मदत करू शकतरात:
१. मरावहती उघडण््यरासराठी प्रारंवभक सराधन म्हणून रेष ते रेष क्रोवडंग िरापररा.
२. मरावहती च््यरा प्त््येक मुद्रामध््ये करा्य चरालले आहे ते विचराररा.
३. मरावहतीसह मरावहती, विधरानरासह विधरान, क्थेसह क्थरा आवण घटनेसह घटनेशी तुलनरा
कररा.
४. नंतर क्रोडशी क्रोडची तुलनरा कररा.
गुणाÂमक सांकेशतकरणाचे Zायदे:
• वैधता वाQवा: गुणरात्मक क्रोडéग मरावहतीलरा संघटनरा आवण संरचनरा प्दरान करते
जेणेकरून तुम्ही तुमच््यरा विश्ेषणराची िैधतरा िराQिण््यरासराठी त््यराचे पद्धतशीरपणे
परीक्षण करू शकतरा. munotes.in
Page 55
मरावहती वचकीत्सरा/ अन्िेषण/ विश्लेषण
55 • पूवा्षúह कमी करा: गुणरात्मक क्रोडéग तुम्हरालरा मरावहतीचे विश्ेषण करण््यराच््यरा पद्धतीत
संभराव््य पूिरा्यग्रहरांची जराणीि ठेिण््यरास सक्षम करते.
• अचूकपणे सहभागéचे प्रशतशनशधÂव करा: गुणरात्मक क्रोवडंग तुम्हरालरा तुमचे विश्ेषण
तुमच््यरा सहभरागी आधरारराचे प्वतवनवधत्ि करत असल््यरास मूल््यरांकन करण््यरास
अनुमती देते आवण तुम्हरालरा एकरा व््यक्तीचे वकंिरा ल्रोकरांच््यरा गटराचे प्वतवनवधत्ि करणे
टराळण््यरास मदत करते.
• पारदि्षकता सक्षम करा: गुणरात्मक क्रोवडंग मरावहती विश्ेषणराच््यरा इतर संश्रोधकरांनरा
आपल््यरा विश्ेषणराचे पद्धतशीर आवण पद्धतशीरपणे पुनररािल्रोकन करण््यरास सक्षम
करते.
२.. संश्ेर्ण ; (उदयोन्मुख शवचार एकत्र आणणे)
एक गुणरात्मक संश्ेषण, ज््यरालरा गुणरात्मक पद्धतशीर पुनररािल्रोकन देखील म्हटले जराते,
एखराद्रा विष्यरािरील संश्रोधन पद्धतशीर पद्धतीने श्रोधते आवण अनेक अभ््यरासरांचे पररणराम
संश्ेवषत करते. पररमराणिराचक मरावहतीचे पद्धतशीर मूल््यमरापन करण््यराची प््थरा चरांगली
प्स््थरावपत असली तरी, गुणरात्मक संश्रोधन हे अजूनही तुलनेने निीन क्षेत् आहे आवण पद्धती
सतत विकवसत ह्रोत आहेत. गुणरात्मक संश्ेषण आ्य्रोवजत करण््यरासराठी अनेक पध्दती
आहेत. न्रोवब्लट आवण हेअर नुसरार, गुणरात्मक संश्ेषणराच््यरा द्रोन मुख््य श्ेणी आहेत. प््थम,
एकरावत्मक पुनररािल्रोकन , क्रोणते गट वकंिरा मरावहती सराररांवशत करतरात आवण िरारंिरार ्थीम
समराविष् करतरात. पुनररािल्रोकनरातील दुस-्यरा व््यराख््यरात्मकमध््य े मरावहती चरा अ्थ्य लरािणे
समराविष् आहे, जसे शीष्यक सूवचत करते. निीन संकल्पनरात्मक अंतदृ्यष्ी ्यरा प्ेरक पद्धतीतून
्येऊ शकतरात, ज््यराचरा पररणराम नंतर एक वसद्धरांत त्यरार ह्रोऊ शकत्रो ज्रो कल्पनरांनरा एकवत्त
करत्रो आवण स्पष् करत्रो. सिरा्यत जरास्त स्पष्ीकरणरात्मक उप्युक्ततरा असलेल््यरा ideas
विकवसत करण््यरािर लक्ष केंवद्रत केले आहे, DixonWoods et al. संश्ेषणराच््यरा सि्य
पद्धतéमध््ये कराही स्पष्ीकरण आवण मरावहती चरा सराररांश समराविष् आहे ्यरािर ज्रोर द्रा,
गुणरात्मक अभ््यरास एकत् करणे परिरानगी आहे की नराही ्यराबद्ल अजूनही महत्तिपूण्य मतभेद
आहेत आवण विशेषत:, विविध सैद्धरांवतक गृवहतकरांिर आवण पद्धतéिर आधराररत अनेक
गुणरात्मक संश्रोधन पद्धती िरापरल््यरा परावहजेत की नराही. त््यरांच््यरा करा्यरा्यमरागील वसद्धरांतरांबद्ल
लेखकरांनी केलेले प्वतपरादन िरास्तविकपणे िरापरल््यरा जराणरार््यरा पद्धतéशी नेहमीच जिळून
संबंवधत नसते. अलीकडील अभ््यरासरात असे आQळून आले आहे की अनेक लेखक त््यरांच््यरा
शब्दरािलीची व््यराख््यरा करण््यरात अ्यशस्िी ठरले आहेत, त््यरामुळे एकरा प्करारच््यरा गुणरात्मक
संश्रोधनरालरा दुसö्यरा परासून िेगळे करणरारी स्पष् सीमरा स््थरावपत करणे अत््यंत कठीण आहे.
्यरा समस््यरा असूनही, त््यराच संश्रोधनरात असे आQळून आले की अनेक सैद्धरांवतक आवण
पद्धतशीर परंपररांमधून मरावहती संश्ेवषत करणे व््यिहरा्य्य आहे. खरं तर, कराही पुनररािल्रोकन
संघरांनरा पुनररािल्रोकनराची तराकद म्हणून विविध सैद्धरांवतक आवण पद्धतशीर टी रेवडएशनमधील
मरावहती एकत् करण््यराची ही क्षमतरा समजते.
गुणाÂमक पुराव्या¸या संश्ेर्णासाठी प्रस्ताशवत पĦती क्र. क्र. संश्ेर्ण पĦती वण्षन रिमरांक संश्ेषण पद्धत िण्यनरात्मक १. मरावसक गुणरात्मक संश्रोधनराचे संश्ेषण munotes.in
Page 56
शैक्षवणक संश्रोधन
56 करण््यरासराठी तंत्रांचरा संच. हे निीन व््यराख््यरा वकंिरा संकल्पनरा विकवसत
करण््यरासराठी अभ््यरास वनिडणे,
तुलनरा करणे आवण विश्ेषण करणे
आिश््यक आहे. अभ््यरासराचे िराचन
आवण पुनिरा्यचन, मुख््य
संकल्पनरांची सूची करून आवण
विर्रोधराभरास करून अभ््यरासरांमधील
संबंध ओळखणे, अभ््यरासरांचे
एकमेकरांमध््ये भराषरांतर करणे आवण
िै्यवक्तक खरात््यरांच््यरा पलीकडे
जराणराö्यरा आवण निीन अ्थ्य
लरािण््यरासराठी िरापरल््यरा जराऊ
शकणरार््यरा संकल्पनरा
श्रोधण््यरासराठी भराषरांतररांचे संश्ेषण करणे हे महत्तिराचे आहे. टÈपे २. विष्यकेंद्री,विष्यसंगत विश्ेषण/संश्ेषण महत्तिपूण्य वकंिरा आितती कल्पनेची ओळख. पररणराम अनेक ्थीम
अंतग्यत सराररांवशत आहेत. सरारणीबद्ध मरावहती मुख््य ्थीम
ओळखणे शक््य करते आवण प्त््येक
्थीममधील मरावहती
हरातराळण््यरासराठी संघवटत दृवष्क्रोन
प्दरान करते. तंत् अवधक अलीकडे
सुधरारले गेले आहे, ज््यरामुळे ्थीम
संश्ेषण नरािराचे निीन तंत् विकवसत Lराले आहे. ३. क्थरा संश्ेषण एक विस्तृत Āेमिक्य तसेच विवशष् पद्धती आवण तंत्े जे म्रोकळेपणरा
आवण विĵरासराह्यतेलरा प््रोत्सराहन
देतरात. पररमराणिराचक आवण
गुणरात्मक संश्रोधनराचे मूल््यरांकन
करण््यरासराठी िरापरले जराऊ शकते
करारण विविध पद्धती आवण
दृष्ीक्रोन अभ््यरासराच््यरा वडLराइन
आवण मरावहतीच््यरा आधराररािर
िरापरले जराऊ शकतरात ज््यराचे पुनररािल्रोकन केले जराईल. २.. दुसöया संिोधन काया्षिी सं[ंशधत;
प्सरार आवण सरामराव्यकरण. गुणरात्मक संश्रोधन, चरांगले केले, प्सरार करण््यरासरारखे आहे.
गुणरात्मक संश्रोधन वकती चरांगले संप्ेवषत केले गेले आहे ्यराची उदराहरणे पराठविण््यराचे तक्य munotes.in
Page 57
मरावहती वचकीत्सरा/ अन्िेषण/ विश्लेषण
57 करारण ते गुणरात्मक संश्रोधनराच््यरा िैज्रावनक आवण संप्ेषणरात्मक द्रोन्ही वचंतरांकडे लक्ष देतरात.
्थ्रोडक््यरात, संश्रोधन ज््यरा ल्रोकरांबद्ल आहे त््यरांच््यरा जीिनरात अवधक बदल घडिून आणणे हे
त््यरांचे उवद्ष् आहे. सि्यसराधरारणपणे संश्रोधनराच््यरा प्भरािरािर लक्ष केंवद्रत करणरारे मरागील
रिॉस-सेक्टर सरावहत््य पुनररािल्रोकने गुणरात्मक संश्रोधन वनष्कषरा«च््यरा प्सरार आवण
अंमलबजरािणीलरा संब्रोवधत करणरारे अभ््यरास, विशेषत: वकंिरा तपशीलिरार श्रोधण््यरात अक्षम
आहेत. गुणरात्मक संश्रोधनराच््यरा िरापरराचरा विचरार करणरारे स्त्र्रोत देखील त््यराच््यरा प्भरािराची
उदराहरणे श्रोधण््यराचरा प््यत्न करत नराहीत. प्सरार, संश्रोधन वनष्कषरा«चे लेखी वकंिरा तŌडी
प्वतवनवधत्ि म्हणून, सहसरा संश्रोधन प्कल्पराच््यरा शेिटी ह्रोते (बरानवेस एट अल. २००३) आवण
उप्य्रोगराचरा एक भराग आहे - उप्य्रोवगतरा आपल््यरालरा करा्य मरावहत आवण करत्रो ्यरामधील अंतर
दूर करते (नटली एट अल. २००२). अंमलबजरािणी म्हणजे विवशष् सेवटंग्जमध््ये ित्यन
बदलण््यरासराठी रणनीतéचरा िरापर करणे. तुम्ही तुमच््यरा प्कल्पराचे संश्रोधन आवण मूल््यमरापन
वनष्कष्य, तुम्ही ज््यरा पद्धती वकंिरा पद्धती िरापरल््यरा आहेत त््यरांचरा प्सरार आवण प्चरार करू
शकतरा.
संब्रोवधत केले, तुम्हरालरा रस्त््यराच््यरा कडेलरा आलेल््यरा अडचणी आवण क्रोणत््यराही मरावहती
विश्ेषण अंत3बराĻ वकंिरा प्कराशने. कॉन्फरन्स प्ेLेंटेशन, प्रोस्टर सेशन्स आवण पीअर ररव्Ļू
केलेल््यरा प्कराशनरात लेख प्करावशत करणे ही शेअररंगच््यरा परारंपररक पद्धतéची उदराहरणे
आहेत. ्यरा सि्य वरि्यराकलराप फरा्यदेशीर आहेत, परंतु आपले करा्य्य सरामराव्यक करण््यराचे इतर
बरेच मराग्य आहेत जे अवधक करा्य्यक्षम, अवधक व््यरापक वकंिरा अवधक प्भरािी असू शकतरात.
२. पररणामांचे स्पष्ीकरण आशण प्रशतश[ं[
पुQील प्गतीशील परा्यरी म्हणजे मरावहती तपरासल््यरानंतर त््यराचरा अ्थ्य लरािणे. प्वरि्यरा केलेल््यरा
आवण विश्ेषण केलेल््यरा d मरावहती लरा अ्थ्य देण््यराची प्वरि्यरा मरावहती इंटरवप्टेशन,मरावहती
वनिचन म्हणून ओळखली जराते. हे आम्हरालरा बचरािरात्मक आवण महत्तिपूण्य वनष्कष्य
कराQण््यराची, पररणराम कराQण््यराची, व्हेररएबल्समधील परस्पर संबंधरांचे महत्ति वनधरा्यररत
करण््यराची आवण मरावहती पॅटन्य,मरावहती छिटेसराठी खराते देण््यराची क्षमतरा देते. मरावहती च््यरा
िैविध््यपूण्य स्िरूपरामुळे अनुरिमे संख््यरात्मक मरावहती वबंदू आवण स्पष् मरावहती वबंदू स्पष्
करण््यरासराठी वभन्न मरावहती व््यराख््यरा तंत्रांचरा िरापर आिश््यक आहे. मरावहती लरा अ्थ्य देणे ही
मरावहती इंटरवप्टेशनची प्वरि्यरा आहे. त््यरात सरापडलेल््यरा मरावहती चे नमुने आवण ट्रेंडचे िण्यन
करणे आिश््यक आहे. मरावहती इंटरवप्टेशन खरालील टÈÈ्यराप्मराणे मरावहती विश्ेषणराचे
अनुसरण करते. मरावहती चरा अ्थ्य लरािण््यरासराठी पररमराणरात्मक आवण गुणरात्मक पद्धती
िरापरल््यरा जरातरात. स्ित: सराठी ब्रोलण््यरासराठी आकडेिरारीच््यरा अक्षमतेमुळे, मरावहती चरा अ्थ्य
लरािणे आिश््यक आहे. आकडे समजून घेण््यरासराठी, मॅन््युअल मरानिी संिराद आिश््यक आहे.
• तुमची प्रगती तपासा ;
खरालील संज्रांचरा अ्थ्य स्पष् कररा:
• विसज्यन
_____________________________________________________
_____________________________________________________ munotes.in
Page 58
शैक्षवणक संश्रोधन
58 • सरांकेवतकीकरण, क्रोवडंग
_____________________ ________________________________
_____________________________________________________
• प्सरार
_____________________________________________________
____________________________________________________
• संदभ्ष:-
डेवव्हड एम. लेन१. (२००८). सरांवख््यकी पररच्य. केओने मरा. (२००९). संख््यराशरास्त्रराचरा
पररच्य. इल्रोस्की, बी., आवण डीन, एस. (२०१३). प्रास्तराविक आकडेिरारी. ओपनस्टॅक्स
कॉलेज. हेʼnी ई. गॅरेट. (१९४९).
मरानसशरास्त्र आवण वशक्षणरातील आकडेिरारी. हेʼnी ई. गॅरेट. जीिशरास्त्रराच््यरा त्ैमरावसक
पुनररािल्रोकनरात (खंड २४, अंक ३). लरा1गमन्स, ग्रीन आवण कंपनी. क्रोहेन, एल., मॅवन्यन,
एल., आवण मॉररसन, के. (२०२०). प््य्रोग, अध्यप््य्रोग, एकल-केस संश्रोधन आवण मेटरा-
विश्ेषण. वशक्षणरातील संश्रोधन पद्धतéमध््ये. डॉ. शेफराली पंड््यरा, (२०१७). संश्रोधन
करा्य्यप्णराली. ए पी एच पवब्लवशंग कॉपवोरेशन. ब्रोरकन जे.एम. कौटुंवबक सरराि, २०२२, ३९,
७८५–७८९ https://doi.org/ १०.१०९३/fampra/cmab १५८ आगराऊ प्िेश प्कराशन
२५ न्रोव्हेंबर २०२१ https://statisticsbyjim.com/basics/variability -range -
interquartile -variance -viancestand / https://www.bmj.com/about -
bmj/resources -readers/publications/statisticssquare -one/११-correlation -
and-regression https://onlinelibrary.wiley.com/doi/full/ १०.११११/tct.
१३१६९ https://ebn.bmj.com/content/ebnurs/ १५/४/१०१.full.pdf
7777777 munotes.in
Page 59
59
िैक्षशणक संिोधनात संगणक अनुप्रयोगांचा वापर
Gटक रचना
३.० उवद्ष्े ;
३.१ पररच्य
३.२ संबंवधत सरावहत््यराचे पुनररािल्रोकन
३.२.१ इंटरनेट श्रोध
३.२.२ शैक्षवणक संश्रोधन िेबसराइट
३.३ मरावहती वचकीत्सेत संगणकराचरा िरापर
३.३.१ मरावहती मध््ये संगणकराचरा िरापर करा्य आहे?
३.३.२ संश्रोधनरातील मरावहतीचे प्करार
३.३.३ गुणरात्मक संश्रोधनरातील मरावहतीचे विश्ेषण
३.४ आलेख, नकराशे आवण तक्ते त्यरार करणे
३.४.१ आलेख म्हणजे करा्य?
३.४.२ आलेख आवण तक्तरात््यरा चे प्करार
३.४.३ तक्ते
३.५ इंटरनेट संश्रोधन नीवतशरास्त्र
३.६ संदभ्य करा्य्य, विश्ेषण, अहिराल लेखन
३.६.१ संदभ्य करा्य्य
३.६.२ विश्ेषण
३.६.३ अहिराल लेखन
३.६.४ अहिराल लेखनराचरा अज्य
३.६.५ ते कसे अहिराल वलवहणे
३.६.६ अहिराल लेखनराचरा उद्ेश
३.६.७ अहिराल लेखनराची िैवशष्््ये
३.६.८ अहिराल लेखनराचे फरा्यदे
३.६.९ अहिराल लेखनराच््यरा म्यरा्यदरा
३.७ वनष्कष्य
३.८ व््यरा्यराम
३.९ संदभ्य munotes.in
Page 60
शैक्षवणक संश्रोधन
60 .० उशदिष्े :
• अध््यरापन–अध््य्यनरासराठी मरावहती आवण संप्ेषण तंत्ज्रान (ICT) च््यरा िरापररामध््ये
वशक्षण प्दरान करणे,
• ICT Ĭरारे उच्च-स्तरी्य विचरार आवण सज्यनशीलतरा प््रोत्सरावहत करणे,
• विद्रार््यरा«नरा वशक्षण तंत्ज्रानरामध््ये अध््य्यन-अनुभि प्दरान करणे,
• संगणकराचरा शैक्षवणक संसराधन म्हणून प्चरार करणे,
• विद्रार््यरा«नरा मरावहती तंत्ज्रानराची जराणीि करून देणे,
• तंत्ज्रानराच््यरा एकरात्मतेचरा व््यरािहराररक िरापर वनवश्चत करणे,
• ऑवडओ, वव्हवडओ आवण ग्ररावफक्स सरावहत््य िरापरून विद्रार््यरा«ची शैक्षवणक गुणित्रा
आवण पररणराम सुधरारणे
• मरावहती श्रोधण््यरासराठी इंटरनेटिर प्िेश प्दरान करणे आवण ऑनलराइन संसराधने
• परस्परसंिरादी आवण अनुकूली अध््यरापनशरास्त्र िरापरून विद्रार््यरा«ची प्वतबद्धतरा आवण
प्ेरणरा िराQिण््यरासराठी
• ऑनलराइन प्श्नमंजुषरा, चराचण््यरा आवण सिवेक्षणे िरापरून विद्रार््यरा«चे मूल््यरांकन आवण
अवभप्रा्यरालरा सम्थ्यन देण््यरासराठी
• ईमेल, चॅट, मंच आवण स्रोशल मीवड्यरा िरापरून विद्रा्थती आवण वशक्षकरांमध््ये सह्य्रोग
आवण संिराद सक्षम करण््यरासराठी
.१ पररचय
"वशक्षण" हरा प्त््येक समराजराचरा अविभराज््य पैलू आहे आवण ज्रानराच््यरा सीमरांचरा विस्तरार
करण््यरासराठी, शैक्षवणक संश्रोधनरालरा प्राधरान््य वदले परावहजे. शैक्षवणक संश्रोधन हे
अध््यरापनशरास्त्र , वशक्षण करा्य्यरिम आवण ध्रोरण वनवम्यतीच््यरा सिरा«गीण विकरासरामध््ये महत्तिराची
भूवमकरा बजरािते. शैक्षवणक संश्रोधन हरा एक स्पेक्ट्रम आहे ज्रो ज्रानराच््यरा अनेक क्षेत्रांनरा त्रास
देत्रो आवण ्यराचरा अ्थ्य असरा ह्रोत्रो की ते िेगिेगÑ्यरा विष्यरांमधून कराQले जराते. ्यराचरा पररणराम
म्हणून, ्यरा संश्रोधनराचे वनष्कष्य बहò-आ्यरामी आहेत आवण ते संश्रोधन सहभरागéच््यरा
िैवशष्््यरांĬरारे आवण संश्रोधन िरातरािरणरा Ĭरारे प्वतबंवधत केले जराऊ शकतरात
.२ सं[ंशधत साशहÂयाचे पुनरावलोकन ;
सरावहत््य पुनररािल्रोकन हे एखराद्रा विवशष् क्षेत्रात प्करावशत केलेल््यरा करामरांचे सि्यसमरािेशक
सिवेक्षण आहे. अभ््यरासराची वकंिरा संश्रोधनराची ओळ, सरामरान््यत: विवशष् करालरािधीत, सख्रोल,
गंभीर ग्रं्थसूची वनबंध वकंिरा भराष््य सूचीच््यरा रूपरात ज््यरामध््ये सिरा्यत महत्तिपूण्य करामरांकडे लक्ष
िेधले जराते १२ विविध विष्यरांमध््ये शैक्षवणक लेखनराचरा हरा एक सरामरान््य प्करार आहे. munotes.in
Page 61
शैक्षवणक संश्रोधनरात संगणक अनुप््य्रोगरांचरा िरापर
61 अ) साशहÂय समीक्षा Ìहणजे काय?
सरावहत््य समीक्षरा म्हणजे विवशष् विष्यरािरील अभ््यरासपूण्य स्त्र्रोतरांचे सिवेक्षण. हे ित्यमरान
ज्रानराचे विहंगरािल्रोकन प्दरान करते, तुम्हरालरा संबंवधत वसद्धरांत, पद्धती आवण विद्मरान
संश्रोधनरातील अंतर ओळखण््यराची परिरानगी देते जे तुम्ही नंतर तुमच््यरा पेपर, ्थीवसस
वकंिरा प्बंध विष्यरािर लरागू करू शकतरा.
सरावहत््य समीक्षरा वलवहण््यरासराठी पराच प्मुख परा्यö्यरा आहेत:
१. संबंवधत सरावहत््यराचरा श्रोधरा घेणे,
२. स्त्र्रोतरांचे मूल््यमरापन करणे,
३. ्थीम, िरादवििराद आवण अंतर ओळखणे,
४. संरचनेची रूपरेषरा कराQणे,
५. आपण सरावहत््य समीक्षरा वलहीणे.
चरांगली सरावहत््य समीक्षरा केिळ सराररांश देत नराही.
• स््रोत - ्यरा विष्यरािरील ज्रानराच््यरा वस््थतीचे स्पष् वचत् देण््यरासराठी ते विश्ेषण, संश्ेषण
आवण गंभीरपणे मूल््यरांकन करते. तुम्ही सध््यरा हराती घेतलेल््यरा प्करणराच््यरा आधीच््यरा
संश्रोधनराचे क्षेत् स्पष् करण््यरासराठी सरावहत््य पुनररािल्रोकन केले जराते. तुमच््यराकडे
लेखन, संश्रोधन, टम्य पेपर वकंिरा इतर क्रोणत््यराही प्करारचे लेखन असल््यरास, स्ित:
श्रोधण््यरासराठी िेळ नसेल - तर सरावहत््य परीक्षणे तुमचे तरारणहरार असतील. हे तुम्हरालरा
क्रोणत््यराही विष्यरात आिश््यक असलेली सि्य पराĵ्यभूमी देते, जे क्रोणतेही संश्रोधन
करतरानरा अवतश्य उप्युक्त ठरते.
आतरा सरावहत््य समीक्षरा व््यराख््यरा स्पष् करू.
[) साशहÂय समीक्षेचा उदिेि काय आहे आशण Âयाचे वैशिष्zय ;
सरावहत््य समीक्षेचरा पवहलरा प्मुख उद्ेश अ्थरा्यतच िरापरलेल््यरा सि्य स््रोतरांचरा उल्लेख
करणे हरा आहे. पण ते त््यरापेक्षरा खूप जरास्त आहे. श्रोधवनबंधराचरा फ्रोकस विचरार
करण््यरासराठी कराही निीन ्युवक्तिराद सरादर करणे हरा आहे आवण संश्रोधन अभ््यरासरामध््ये
सरावहत््य पुनररािल्रोकनराचरा उद्ेश तुम्हरालरा तुमच््यरा निीन अंतदृ्यष्ीलरा सम्थ्यन
देण््यरासराठी िरापरतरा ्येणराररा अत््यरावधक मरावहती प्दरान करणे आहे.
• सरावहत््य समीक्षेचे तीन मुख््य उद्ेश आहेत:
• अभ््यरासराच््यरा क्षेत्रािरील सरावहत््यराचे सिवेक्षण करणे;
• सरावहत््यरातील मरावहती एक संघवटत बेरीज म्हणून सरादर करणे; munotes.in
Page 62
शैक्षवणक संश्रोधन
62 • मरावहतीचे गंभीरपणे विश्ेषण करण््यरासराठी (आधुवनक वसद्धरांत आवण
दृवष्क्रोनरातील अंतर श्रोधण््यरा सराठी, पुQील संश्रोधन कुठे केले जराऊ शकते ते
दश्यिरा आवण सि्य वििरादरास्पद क्षणरांचे पुनरराि ल्रोकन कररा).त््यरामुळे सरावहत््य
समीक्षेचरा मुख््य उद्ेश हराच मुळरात सि्य कल्पनरा आवण अंतदृ्यष्ी छिरान, लहरान
आवण िराचण््यरास स्रोÈ्यरा पद्धतीने एकवत्त करणे हरा आहे. हे देखील दश्यिेल की
आपण ज्रानराच््यरा मुख््य भरागराशी पररवचत आहरात आवण त््यरामुळे विĵरासराह्य
आहरात.
्यरावशिरा्य तुम्ही वलवहलेल््यरा सि्य ग्रोष्ी गरांभी्यरा्यने विचराररात घेतल््यरा जराणरार नराहीत.
क) साशहÂय पुनरावलोकन [ाĻरेखा
१) तुम्हरालरा सिरा्यत जरास्त करा्य िराटते ्यराचरा विचरार कररा एक सभ््य विष्य श्रोधणे
आिश््यक आहे. खूप मन्रोरंजक आवण संश्रोधन क्षमतरा भरपूर आहे. ्यरा
क्षेत्रातील लेक्चर न्रोट्स आवणअलीकडील लेखन िराचल््यरानंतर प्राध््यरापकरांशी
ब्रोलणे आवण विचरारमं्थन करणे वनवश्चतपणे मदत करेल. तुमच््यरा सराठी आवण
इतररांनरा करा्य स्िरारस््य आहे, कराही अभ््यरासराचे क्षेत् वनिडरा जे पुनररािल्रोकन
करण््यरासरारखे आहे.
२) सरावहत््यरासह करा्य्य करणे. त््यरालरा एकरा करारणरासराठी सरावहत््य समीक्षरा म्हणतरात.
तुमच््यरा क्षेत्रा मधील अलीकडील लेखरांच््यरा संदभ्य सूची पहराण््यराचे लक्षरात ठेिरा
ते कराही मौल््यिरान मरावहती वमळू शकतरात. तसेच, केिळ तुमच््यराच नव्हे तर
तुमच््यरा अभ््यरासरात इतर कराही दृवष्क्रोन समराविष् कररा्यलरा विसरू नकरा.
३) संश्रोधनरासराठी तुम्हरालरा वकती करालरािधी लरागेल ्यराचरा विचरार कररा. आपल््यरा
स्त्र्रोतरांचे पुनररािल्रोकन करतरानरा. लेखकरांची गृहीतके करा्य आहेत आवण ते
क्रोणत््यरा पद्धती िरापरतरात ्यराचे विश्ेषण कररा. कराQलेल््यरा सि्य वनष्कषरा«चे
आवण वनष्कषरा«चे मूल््यरांकन कररा. क्षेत्रातील तज् आवण त््यरांची नरािे वलहरा,
विशेषत: ज््यरांचरा िरारंिरार उल्लेख केलरा जरात्रो.
४) सि्य विर्रोधराभरासी वसद्धरांत, पद्धती आवण वनष्कष्य तसेच त््यरांची ल्रोकवप््यतरा पहरा
जी कराळराबर्रोबर बदलली आहे वकंिरा नराही. उदराहरणे पहरा. तुमच््यरा वशस्तीची
सरावहत््य समीक्षरा तपरासरा आवण त््यरांचे परीक्षण कररा.अशरा प्करारे तुम्हरालरा करा्य
अपेवक्षत आहे हे कळेल आवण तुमच््यराकडे तुमचे छि्रोटे आदश्य देखील असेल.
५) तुमची सरावहत््य समीक्षरा कशी रचली परावहजे.
क्रोणत््यराही लेखनराचे तीन मुख््य भराग असतरात:ż पररच्य, żमुख््य भराग आवण żवनष्कष्य.
प्स्तरािनेत, तुमचरा फ्रोकस करा्य आहे आवण विष्य वकती महत्तिराचरा आहे हे स्पष् करण््यराचे
तुमचे उवद्ष् आहे. विष्यरािर करा्य कराम केले ते सरांगरा आवण पराĵ्यभूमी इवतहरास सरांगरा. तुम्ही
हरा विवशष् विष्य वनिडण््यराचरा वनण्य्य करा घेतलरा हे देखील तुम्ही वलहó शकतरा. मुख््य
भरागरामध््ये, जे शीष्यलेख आवण उपशीष्यकराने विभरागलेले आहे, सि्य प्मुख मरावहती देतरात.
तुमच््यरा सरावहत््य समीक्षेचरा त्रो अक्षरश3 म्रोठरा भराग आहे. तुमच््यरा प्कल्पराकडे नेणराö्यरा सि्य munotes.in
Page 63
शैक्षवणक संश्रोधनरात संगणक अनुप््य्रोगरांचरा िरापर
63 संश्रोधनरांिर चचरा्य कररा. शेिटी, तुमचे सि्य पुररािे एकत् कररा आवण ते सरादर कररा. ्यरा
प्करणरािर तुमचरा अंवतम वनण्य्य द्रा आवण पुQे करा्य संश्रोधन केले जराऊ शकते ते सरांगरा.
ड) साशहÂय समीक्षेचे ąोत
खरालील तक्त््यरामध््ये स्पष् केल््यराप्मराणे सरावहत््य समीक्षेचे स््रोत तीन श्ेणéमध््ये विभरागले
जराऊ शकतरात.
तुमच््यरा प्बंधरात तुम्हरालरा सरावहत््य पुनररािल्रोकन स््रोतरांच््यरा तीनही श्ेणी िरापरण््यराची
आिश््यकतरा असेल: सरावहत््य समीक्षेचे स््रोत आवण उदराहरणे सराधरारणपणे, तुमच््यरा सरावहत््य
समीक्षेने स्त्र्रोतरांची विस्तृत श्ेणी एकवत्त केली परावहजे जसे की:
• पुस्तके -
संश्रोधन क्षेत्राशी संबंवधत आदश्य आवण वसद्धरांत श्रोधण््यरासराठी पराठ््यपुस्तके हे सिरा्यत
महत्तिराचे स्त्र्रोत आहेत. तुमच््यरा वनिडलेल््यरा संश्रोधन क्षेत्रातील सिरा्यत प्वतवķत
अवधकराö्यरांचे संश्रोधन कररा आवण त््यरांनी वलवहलेल््यरा पुस्तकरांच््यरा निीनतम आिृत्त्यरा
श्रोधरा. उदराहरणरा्थ्य, विपणन क्षेत्रात सिरा्यत उल्लेखनी्य लेखकरांमध््ये वफवलप क्रोटलर,
सेठ ग्रोवडन, मराल्कम ग्लॅडिेल, इमॅन््युएल र्रोजेन आवण इतररांचरा समरािेश आहे.
• माशसके -
उद््रोग-विवशष् मरावसके सहसरा अभ््यरासपूण्य लेखरांनी समृद्ध असतरात आवण संश्रोधन
क्षेत्रातील निीनतम ट्रेंड आवण घडराम्रोडी जराणून घेण््यरासराठी ते प्भरािी स्त्र्रोत असू
शकतरात. तुमचे वनिडलेले संश्रोधन क्षेत् तुमच््यरा िै्यवक्तक आवण व््यरािसराव्यक
वहतसंबंधरांचे क्षेत् दश्यविते, असे गृहीत धरून उद््रोग मरावसके िराचणे हरा सरावहत््य
समीक्षेचरा सिरा्यत आनंददरा्यक भराग असू शकत्रो, जे क्रोणत््यराही पररवस््थतीत असले
परावहजे.
• वृ°पत्र -
िृत्पत्रांनरा संश्रोधन क्षेत्राशी संबंवधत तराज््यरा घटनरांबद्ल अद््यराित बरातम््यरांचे मुख््य
स्त्र्रोत म्हणून संदवभ्यत केले जराऊ शकते. त्थरावप, सरावहत््य समीक्षेमध््ये ित्यमरानपत्रांच््यरा
िरापरराचे प्मराण दुÍ्यम मरावहतीच््यरा िैकवल्पक स्त्र्रोतरांच््यरा तुलनेत कमी असण््यराची
वशफरारस केली जराते जसे की पुस्तके आवण मरावसके. िृत्पत्रातील लेखरांमध््ये
प्रामुख््यराने विश्ेषण आवण चचवेची ख्रोली नसल््यरामुळे हे घडते.
• @नला6न लेख -
आपण िरील सि्य स्त्र्रोतरांच््यरा ऑनलराइन आिृत्त्यरा श्रोधू शकतरा. त्थरावप, लक्षरात घ््यरा
की ऑनलराइन लेखरांच््यरा विĵरासराह्यतेच््यरा परातळीमध््ये स्त्र्रोतराच््यरा आधराररािर अत््यंत
तडज्रोड केली जराऊ शकते करारण लेख ऑनलराइन प्करावशत केले जराऊ शकतरात.
ऑनलराइन चचरा्य ब्लॉगच््यरा विस्तृत श्ेणीमध््ये वदलेली मते सहसरा सरावहत््य
पुनररािल्रोकनरात िरापरली जराऊ शकत नराहीत. त््यराचप्मराणे, प्बंधराचे मूल््यरांकनकतवे munotes.in
Page 64
शैक्षवणक संश्रोधन
64 ब्लॉगच््यरा विस्तृत श्ेणीतील संदभरा«चे कौतुक करण््यरास उत्सुक नराहीत, ज्रोप्य«त ्यरा
ब्लॉगमधील लेख संश्रोधन क्षेत्रातील सन्मराननी्य अवधकराö्यरांनी वलवहलेले नराहीत.
• तुमची प्रगती तपासा
१. संबंवधत सरावहत््यराच््यरा समीक्षेची संकल्पनरा स्पष् कररा
__________________________________________________________
__________________________________________________________
२. समीक्षेचे स््रोत आवण उदराहरणे करा्य आहेत?
__________________________________________________________
__________________________________________________________
.२.१ 6ंटरनेट िोध ;
शैक्षवणक िरातरािरणरात इंटरनेटच््यरा िरापररामुळे अनेक संसराधनरांमध््ये सहज प्िेश करणे शक््य
Lराले आहे आवण त््यरामुळे मरावहतीची देिराणघेिराण लक्षणी्यरीत््यरा िराQली आहे. वशिरा्य, ्यरा
सरामराव्यकरणराच््यरा व््यराĮीमुळे अवतररक्त फरा्यदे Lराले आहेत की ही संसराधने क्रोणत््यराही
वठकराणी आवण कधीही िरापरली जराऊ शकतरात. जरी ्यरा तंत्ज्रानराच््यरा करा्य्यक्षमतेचे
मूल््यमरापन केले जरात असले तरी, विद्रार््यरा«च््यरा ्यशरात अपेवक्षत पररणरामरांच््यरा प्मराणरात ते
वनवश्चतपणे सम्रोर ्येत नराही आवण ते वनवश्चत करणे कठीण आहे. म्हणूनच, ्यरा पररवस््थतीची
करारणे समजून घेण््यरासराठी करालरांतरराने बरेच संश्रोधन केले गेले आहे. शैक्षवणक संदभ्यग्रं्थी्य
डे मरावहतीवशिरा्य िेबसराइट्स आवण ऑनलराइन संसराधने हे सरावहत््य ओळखण््यरासराठी
महत्तिपूण्य स््रोत असू शकतरात, तरीही पररणराम श्रोधण््यरात आवण व््यिस््थरावपत करण््यरात
आव्हराने आहेत. परारदश्यकतरा, उत्रदराव्यत्ि आवण पुनरुत्परादकतरा ्यरा तत्तिरांनी आधरारलेल््यरा
पद्धतशीर पुनररािल्रोकनरांसराठी हे समप्यक आहेत. सिरा्यत प्भरािी संिराद सराधने, संगणक आवण
इंटरनेट हे आपल््यरा दैनंवदन जीिनराचरा भराग आहेत आवण ते वशक्षणरातील महत्तिराचे सराधन
बनले आहेत. इंटरनेट विविध वबंदूंमधील मरावहती हस्तरांतररत करण््यरास मदत करते म्हणून हे
संपृक्ततरा इंटरनेटलरा वसस्टमिर एक अवतश्य शवक्तशराली मरावहती बनिते. विविध ि्य्रोगटरातील
ल्रोक आवण न्रोकö्यरा, विद्रा्थती आवण वशक्षणतज्ज् जे िैज्रावनक संश्रोधन करतरात आवण
प्कल्प त्यरार करतरात ते इंटरनेट िरापरण््यरास प्राधरान््य देतरात करारण आिश््यक मरावहती
वमळिण््यराचरा हरा सिरा्यत स्रोपरा, जलद आवण स्िस्त मराग्य आहे (क्लराउड, १९८९). इंटरनेट हे
विद्रार््यरा«सराठी अत््यंत महत्तिराचे आवण अपररहरा्य्य स्त्र्रोत असले तरीही, संदवभ्यत स््रोत
विĵसनी्य आवण/वकंिरा विĵरासराह्य आहे की नराही, हरा मुद्रा उपवस््थत केलरा गेलरा आहे. ्यराचे
करारण असे की, िैज्रावनक संस््थरा, व््यरािसराव्यक जग आवण जनतेलरा ज्रात असलेल््यरा संस््थरांनी
प्करावशत केलेल््यरा िैज्रावनक आवण व््यरािसराव्यक वन्यतकरावलकरांच््यरा विर्रोधरात, िेबĬरारे
प्करावशत केलेल््यरा मरावहतीच््यरा क्रोणत््यराही विवशष् भरागरािर क्रोणतेही वन्यंत्ण नराही.
्यराव््यवतररक्त, व््यरािसराव्यक संस््थरांĬरारे जरारी केलेल््यरा इतर जन्यल्स आवण पुस्तकरांमध््ये
संपरादक आवण रेफरीसह वन्यंत्ण एकक नसते. इंटरनेटिरील बर््यराच सराइट्स क्रोणरालराही
वन्यंवत्त न करतरा क्रोणत््यराही प्करारची मरावहती सबवमट करण््यरास सक्षम करतरात आवण
विĵरासराह्य म्हणून ओळखल््यरा जराणरार््यरा सराइट्सपैकी बर््यराच सराइट्स व््यरािसराव्यक हेतूंसराठी munotes.in
Page 65
शैक्षवणक संश्रोधनरात संगणक अनुप््य्रोगरांचरा िरापर
65 वकंिरा सुरक्षरा आिश््यकतरांसराठी (IP प्वतबंध, सदस््यत्ि) उघडण््यरासराठी प्िेश प्वतबंवधत
आहेत. ्यरामुळे विद्रार््यरा«सराठी प्िेश्य्रोग््यतरा म्यरा्यवदत ह्रोते आवण त््यरांनरा ्यरा सराइट्सपरासून
िंवचत ठेिले जराते.
आकृती १ इंटरनेटĬरारे विद्रार््यरा«सराठी विविध संसराधने आवण त््यरांच््यरा प्िेश्य्रोग््यतेचे
स्पष्ीकरण देते
अ) िैक्षशणक Journals Database :
शैक्षवणक जन्यल्स मरावहतीबेसची करा्य्यक्षमतरा सराि्यवत्क शैक्षवणक वनदवेशरांक त्यरार
करण््यरासराठी समराविष् वन्यतकरावलकरांच््यरा संख््येशी आवण त््यरांच््यरा मूल््यमरापन तंत्राशी
संबंवधत आहे. ते विशेष मरावहतीचरा समृद्ध स््रोत प्दरान करतरात आवण अनेक शैक्षवणक
आवण विद्रा्थती म्रोठ््यरा प्मराणरािर िरापरतरात. ्यरा ल्रोकरांसराठी विविध विष्यरांच््यरा विस्तृत
संश्रोधनरासराठी ते आिश््यक संदभ्य सराधने आहेत आवण विविध विष्यरांनुसरार
विष्यरांमध््ये गटबद्ध केले आहेत.
[) िोध 6ंशजने :
श्रोध इंवजने ही ओपन ऍक्सेस सराइट्स आहेत आवण विद्रार््यरा«च््यरा प्कल्परांसराठी
सिरा्यवधक िरापरली जराणरारी संसराधने आहेत. त््यरापैकी बर््यराच जणरांनरा इंटरनेट
एक्सÈल्रोरर प््रोग्ररामिर खुलरा प्िेश आहे, परंतु कराही "क्रोपवन्यक" सरारखी एकरावधक
श्रोध इंवजने पुरिणरारी सरानुकूल सराधने आहेत. ्यरा इंवजनरांĬरारे ˀक्सेस केलेली
संसराधने बहòतेक विद्रार््यरा«Ĭरारे त््यरांच््यरा प्कल्परांसराठी आिश््यक मरावहती ग्रोळरा
करण््यरासराठी िरापरली जरातरात. ्यरा सराइट्सिरून वमळिलेली मरावहती विद्रार््यरा्यच््यरा
परातळी नुसरार आवण प्कल्परातील सरामग्रीच््यरा महत्तिरानुसरार बदलते. प्गत श्रोध
टॅबमध््ये वभन्न ent वफल्टर िरापरून, ्थेट प्िेश्य्रोग््य संसराधने विवशष् प्करारच््यरा
दस्त?िजरांसराठी अवधक प्भरािी समस््यरा पररणराम प्दरान करतरात जसे की pdf, ppt,
doc विस्तरार असलेले दस्त?िज. हे आिश््यक मरावहतीमध््ये प्िेश करणे वकंिरा
अिरांवछित संसराधने कराQून टराकणे शक््य करते.
क) 6ले³ůॉशनक लायāरी :
इलेक्ट्रॉवनक लरा्यरिरी जी संबंवधत सराइट्सिरून आिश््यक मरावहती ऍक्सेस
करण््यरासराठी एक महत्तिराचरा फरा्यदरा देतरात त््यरांचे द्रोन िेगिेगÑ्यरा गटरांमध््ये िगतीकरण
केले जराते: विद्रापीठरांच््यरा खुल््यरा वकंिरा बंद ऍक्सेस िेब सराइट्स आवण इतर िेब
सराइट्स ज््यरा इंटरनेटĬरारे पूण्यपणे उघडल््यरा जरातरात. विद्रापीठरांमधील इलेक्ट्रॉवनक
लरा्यरिरीतील बंद स््रोत शैक्षवणक पुस्तके आवण कररारराच््यरा जन्यल्सिर आधराररत आहेत
आवण पूण्यपणे विĵरासराह्य आहेत. हे संग्रह अंडरग्रेजुएट ई/ग्रॅज््युएट विद्रा्थती, संश्रोधक
आवण वशक्षणतज्रांसराठी आदश्य आहेत. त्थरावप, ओपन ऍक्सेस लरा्यरिरéची
विĵरासराह्यतरा ्य्रोग््य स्तररािर नराही आवण ते वलवहणरार््यरा बराĻ स्त्र्रोतरांच््यरा विĵरासराह्यतेच््यरा
जिळपरास समरान परातळीिर आहे. अवधकृत संश्रोधन सराधन बनलेल््यरा विवकपीवड्यरा munotes.in
Page 66
शैक्षवणक संश्रोधन
66 सरारख््यरा लरा्यरिरीतील लेखरांची तुलनरा इतर संसराधनरांमधील मरावहतीशी केली जराऊ
शकते आवण ्यरामुळे ते अवधक तपशीलिरार आवण विĵरासराह्य बनते. ्यरा करारणरास्ति,
विवकपीवड्यरा तील बहòसंख््य विष्य अवधकृत आवण खराजगी लरा्यरिरीमध््ये प्िेश करून
वलवहलेले आहेत, जरी संदभ्य चरांगल््यरा प्करारे दस्त?िजीकरण केले गेले असतील तरच
लेखराची विĵरासराह्यतरा तपरासली जराऊ शकते.
ड) 7. Êलॉग/मंच :
अनेक विद्रा्थती प््रोजेक्ट असराइनमेंटसराठी सच्य इंवजन िरापरून आिश््यक मरावहती
वमळिू शकतरात. श्रोध इंवजनमध््ये सूचीबद्ध केलेले मुख््य विष्य हे वलवखत ब्लॉग आवण
मंच आहेत. ्यरा वलंक्समध््ये वदलेली मरावहती बहòधरा आQळू शकते आवण िराचकरांनरा ती
मरान््य आहे असे ठरिले जराते. पररणरामी, वभन्न स्त्र्रोत लरागू केल््यरानंतर तुलनरा केली
परावहजे आवण मरावहतीची पुष्ी केली परावहजे. ही ओपन ऍक्सेस संसराधने बहòधरा ्यरा
विष्यरात स्िरारस््य असलेल््यरा ल्रोकरांचे िै्यवक्तक अभ््यरास असतरात, मग ते शैक्षवणक
अस्रोत वकंिरा नसले तरीही, आवण म्हणूनच, ्य्रोग््यतरा असलेल््यरा ल्रोकरांनी वलवहलेल््यरा
मरा»्यरा विष्यरािरील इतर स्त्र्रोतरांसह पुष्ी केली परावहजे.
ई) सं[ंशधत सॉÉटवेअर :
विद्रापीठरातील विद्रार््यरा«च््यरा विविध विभरागरांĬरारे िरापरले जराणरारे अनेक वभन्न
सॉÉटिेअर प््रोग्रराम आहेत. ते सध््यराच््यरा शैक्षवणक करा्य्यरिमराचरा भराग म्हणून िरापरले
जरातरात वकंिरा पदिीनंतर विज्रानराच््यरा विवशष् शराखेशी संबंवधत आहेत. ्यरा
सॉÉटिेअरमध््ये व््यरािसराव्यक जीिन आवण प्कल्प ्यरा द्रोन्हीसराठी आिश््यक मरावहती
समराविष् आहे. अनेक संगणक प््रोग्रराम व््यरािसराव्यक हेतूंसराठी आहेत परंतु
परिरान््यराअंतग्यत िरापरणे आिश््यक आहे आवण त््यरांचरा िरापर शैक्षवणक हेतूंसराठी खूप
म्यरा्यवदत आहे
• तुमची प्रगती तपासा ;
१) संश्रोधन मरावहती वचवकत्सेची संकल्पनरा स्पष् कररा ?
_____________________________________________________
_____________________________________________________
____________________________________________ _________
.२.२ िैक्षशणक संिोधन वे[सा7ट
१. शैक्षवणक संश्रोधन मरावहती केंद्र (ERIC) .
२. व्हच््यु्यअल लवन«ग ररस्रोसवेस सेंटर (VLRC) हजरार्रो विĬरान िेबसराइट ह्रोस्ट करणरारी
एक ऑनलराइन अनुरिमवणकरा आहे, ्यरा सिरा«ची जगभररातील वशक्षक आवण ग्रं्थपरालरांनी
वनिड केली आहे. munotes.in
Page 67
शैक्षवणक संश्रोधनरात संगणक अनुप््य्रोगरांचरा िरापर
67 ३. जन्यल सरामग्री, क्रोस्यिेअर, पेटंट, शैक्षवणक िेबसराइट आवण बरेच कराही ्यरासह ४६०
दशलक्ष पेक्षरा जरास्त िैज्रावनक आ्यटम असलेले स्करा्यरस हे एक व््यरापक संश्रोधन
सराधन आहे.
४. लरा्यरिरी ऑफ करा1ग्रेस िेबसराइट िरापरकत््यरा«नरा जगभररातील लरा्यरिरéचे कॅटलॉग
श्रोधण््यराची परिरानगी देते.
५. ReferenceDesk.org ही एक िेब वनदवेवशकरा आहे जी व््यिसरा्य आवण वित्,फेडरल
सरकरारी संसराधने, वशष््यिृत्ी, ित्यमरानपत्े, श्रोध इंवजन आवण बरेच कराही ्यराविष्यी
मरावहती प्दरान करते.
६. "श्रोधगंगरा" हे INFLIBNET केंद्रराने सेट केलेले भरारती्य इलेक्ट्रॉवनक प्बंध आवण
श्रोध प्बंधरांचे वडवजटल भरांडरार आहे. नरािरािरूनच लक्षरात ्येते की "श्रोध" हरा संश्रोधन
आवण श्रोधरासराठी संस्कृत शब्द आहे आवण "गंगरा" ही भरारती्य उपखंडरातील सिरा«त
पवित्, सिरा्यत म्रोठी आवण सिरा्यत लरांब नद् आहे. श्रोधगंगरा हे संश्रोधन आवण श्रोध
(बौवद्धक संपदरा) ्यरांचरा एक म्रोठरा सराठरा दश्यविते. INFLIBNET केंद्रराĬरारे.
७. Google Scholar Google Scholar हे Google Ĭरारे समव्थ्यत एक मुक्त-प्िेश
सरावहत््य जन्यल आहे. ते तुम्हरालरा अनुरिवमत केलेल््यरा पीअर-पुनररािल्रोकन केलेल््यरा
ऑनलराइन शैक्षवणक जन्यल्समध््ये प्िेश देते. हे लेखक, प्कराशन तरारीख, िराक््यरांश,
प्गत श्रोध प्यरा्य्य देते. इ. ्यरा जन्यल्समध््ये प्िेश अम्यरा्यवदत आहे.
८. एल्सेवव्ह्यर : जर तुम्ही विस्तृत संश्रोधन करत असराल तर, एल्सेवव्ह्यर ही िेबसराइट
श्रोधण््यरासरारखी आहे, करारण ती सिवोत्म ऑनलराइन संश्रोधन जन्यल्सपैकी एक आहे,
ज््यरामध््ये प्भरािी पूण्य-मजकूर श्रोध सरारख््यरा स्पधरा्यत्मक िैवशष्््यरांसह प्यरा्य्य आवण
मरावहतीबेस. हे त््यराच््यरा संपूण्य समि्यस्क पुनररािल्रोकनरांमुळे आवण अनेक विष्यरांमुळे
खूपच मन्रोरंजक आहे.
९. Academia.edu अभ््यरासराच््यरा सि्य क्षेत्रातील संश्रोधन पेपरसराठी सिरा्यत विĵरासराह्य
िेबसराइट म्हणजे Academia.edu. विनरामूल््य पेपर प्करावशत करण््यरासराठी ही सिरा्यत
ल्रोकवप््य िेबसराइट मरानली जराते आवण त््यरात एक िैवशष्््य देखील आहे ज््यरामध््ये
िरापरकत््यरा्यच््यरा त््यराच््यरा प्करावशत लेखरांचे परीक्षण करण््यराची क्षमतरा आवण एक सुसंगत
प्मराणीकरण ्यंत्णरा समराविष् आहे.
• तुमची प्गती तपरासरा
१. क्रोणत््यराही ५ शैक्षवणक संश्रोधन संकेतस््थळरांचरा उल्लेख कररा
____________________________________________________
____________________________________________________
२. संस्रोशधन मरावहती वचवकत्सेची संकल्पनरा स्पष् कररा?
____________________________________________________
____________________________________________________ munotes.in
Page 68
शैक्षवणक संश्रोधन
68 . माशहती शवश्ेर्णामध्ये संगणकाचा वापर
..१ माशहती शवश्ेर्णामध्ये काय आहे?
LeCompte आवण Schensul च््यरा मते, संश्रोधन मरावहती विश्ेषण ही एक प्वरि्यरा आहे जी
संश्रोधकरांĬरारे मरावहती कमी करण््यरासराठी आवण अंतदृ्यष्ी वमळविण््यरासराठी त््यराचरा अ्थ्य
लरािण््यरासराठी िरापरली जराते. मरावहती विश्ेषण प्वरि्यरा मरावहती चरा म्रोठरा भराग लहरान
तुकड््यरांमध््ये कमी करण््यरास मदत करते, जे अ्थ्यपूण्य आहे. मरावहती विश्ेषण प्वरि्येच््यरा
मरावहती संस््थेदरम््यरान तीन आिश््यक ग्रोष्ी घडतरात.
सराररांश —
• प््थम आवण िगतीकरण एकवत्तपणे मरावहती कमी करण््यरासराठी िरापरली जराणरारी
• दुसरी ज्रात पद्धत बनण््यरास हरातभरार लराितरात. हे सहज ओळखण््यरासराठी आवण वलंक
करण््यरासराठी मरावहती मधील नमुने आवण ्थीम श्रोधण््यरात मदत करते.
• वतसररा आवण शेिटचरा मराग्य म्हणजे मरावहती अˀनरावलवसस बॉटमअप फॅशन. शैक्षवणक
संश्रोधनमध््ये संश्रोधक हे िर-खराली,टॉपडराउन आवण कॉम्È्युटर ऍवÈलकेशन्सचरा िरापर
अशरा द्रोन्ही प्करारे करतरात
दुसरीकडे, मराश्यल आवण रॉसमन मरावहती विश्ेषणराचे िण्यन गŌधळरात टराकणरारी, संवदग्ध आवण
िेळ घेणरारी परंतु सज्यनशील आवण आकष्यक प्वरि्यरा म्हणून करतरात ज््यराĬरारे संकवलत
मरावहती चरा एक म्रोठरा समूह रिम, रचनरा आवण अ्थ्य आणलरा जरात्रो. आम्ही असे म्हणू शकत्रो
की " मरावहती विश्ेषण आवण मरावहतीिरापर, इंटरवप्टेशन ही एक प्वरि्यरा आहे जी संश्रोधन
आवण मरावहती विश्ेषणरासराठी व््युत्पन्न आवण प्ेरक तकरा्यचरा िरापर दश्यिते."
..२ संिोधनातील माशहती चे प्रकार
प्त््येक प्करारच््यरा मरावहती मध््ये विवशष् मूल््य वन्युक्त केल््यरानंतर ग्रोष्éचे िण्यन करण््यराची
दुवम्यळ गुणित्रा असते. विश्ेषणरासराठी, तुम्हरालरा ही मूल््ये व््यिस््थरावपत करणे आिश््यक आहे,
वदलेल््यरा संदभरा्यत प्वरि्यरा केलेली आवण सरादर केली गेली आहे, ती उप्युक्त ह्रोण््यरासराठी.
मरावहती िेगिेगÑ्यरा स्िरूपरात असू शकत्रो; ्ये्थे प्रा्थवमक मरावहती प्करार आहेत.
munotes.in
Page 69
शैक्षवणक संश्रोधनरात संगणक अनुप््य्रोगरांचरा िरापर
69 अ) गुणाÂमक माशहती :
जेव्हरा सरादर केलेल््यरा मरावहती मध््ये शब्द आवण िण्यन असतरात, तेव्हरा आपण त््यरालरा
गुणरात्मक मरावहती म्हणत्रो. जरी तुम्ही ्यरा मरावहती चे वनरीक्षण करू शकतरा, परंतु
संश्रोधनरातील मरावहतीचे विश्ेषण करणे व््यवक्तवनķ आवण कठीण आहे, विशेषत:
तुलनरा करण््यरासराठी. उदरा-गुणित्रा मरावहती चि, अनुभि, प्रोत वकंिरा गुणित्रा मरावहती
मरानल््यरा जराणरार््यरा मतराचे िण्यन करणरार््यरा प्त््येक ग्रोष्ीचे प्वतवनवधत्ि करत्रो. ्यरा
प्करारचरा मरावहती सहसरा फ्रोकस गट, िै्यवक्तक गुणरात्मक मुलराखती वकंिरा सिवेक्षणरांमध््ये
मुक्त प्श्न िरापरून ग्रोळरा केलरा जरात्रो.
[) पररमाणाÂमक माशहती :
संख््यरात्मक आकृत््यरांच््यरा संख््येमध््ये व््यक्त केलेल््यरा क्रोणत््यराही मरावहती लरा
पररमराणरात्मक मरावहती म्हणतरात. ्यरा प्करारचरा मरावहती श्ेणéमध््ये, गटबद्ध, म्रोजमराप,
गणनरा वकंिरा र1कमध््ये ओळखलरा जराऊ शकत्रो. उदराहरण: ि्य, र1क, खच्य, लरांबी,
िजन, स्क्रोअर इ. ्यरासरारखे प्श्न ्यरा प्करारच््यरा मरावहती अंतग्यत ्येतरात. तुम्ही अशी
मरावहती ग्ररावफकल फॉरमॅट, चराट्यमध््ये सरादर करू शकतरा वकंिरा ्यरा मरावहती िर
सरांवख््यकी्य विश्ेषण पद्धती लरागू करू शकतरा. सिवेक्षणरातील (पररणराम मरापन प्णराली)
OMS प्श्नरािली संख््यरात्मक मरावहती ग्रोळरा करण््यराचरा महत्तिपूण्य स््रोत आहे.
क) वगêय माशहती:
हरा गटरांमध््ये सरादर केलेली मरावहती आहे. त्थरावप, स्पष् मरावहती मध््ये समराविष् केलेलरा
घटक एकरापेक्षरा जरास्त गटराचरा असू शकत नराही. उदरा-: एखराद्रा सिवेक्षणरालरा प्वतसराद
देणरारी व््यक्ती त््यराची रराहणीमरान, िैिरावहक वस््थती, धुăपरानराची सि्य वकंिरा मद्परानराची
सि्य सरांगून स्पष् मरावहती अंतग्यत ्येते. ्यरा मरावहती चे विश्ेषण करण््यरासराठीची -
स्क्िेअर चराचणी ही एक मरानक पद्धत आहे.
.. गुणाÂमक संिोधनातील माशहती शवश्ेर्ण
मरावहती विश्ेषण आवण गुणरात्मक मरावहती संश्रोधन हे संख््यरात्मक मरावहतीपेक्षरा ्थ्रोडे िेगळे
करा्य्य करतरात करारण गुणित्रा मरावहती शब्द, िण्यन, प्वतमरा, िस्तू आवण कधीकधी वचन्हरांनी
बनलेलरा असत्रो. अशरा वक्लष् मरावहतीतून अंतदृ्यष्ी वमळिणे ही एक वकचकट प्वरि्यरा आहे.
म्हणून हे विशेषत: श्रोध संश्रोधन आवण मरावहती विश्ेषणरासराठी िरापरले जराते.
I. गुणाÂमक संिोधनात माशहती शवश्ेर्णासाठी वापरल्या जाणाöया पĦती ;
अ) आिय शवश्ेर्ण पद्धत मजकूर, प्वतमरा आवण कधीकधी भौवतक िस्तूंमधून
दस्त?िजीकरण केलेल््यरा मरावहतीचे विश्ेषण करण््यरासराठी ्यराचरा िरापर केलरा
जराऊ शकत्रो. ही पद्धत केव्हरा आवण कुठे िरापररा्यची ्यराचरा अंदराज लरािणे हे
संश्रोधन प्श्नरांिर अिलंबून आहे.
[) वण्षनाÂमक शवश्ेर्ण: िै्यवक्तक मुलराखती, क्षेत् वनरीक्षण आवण सिवेक्षणे
्यरासरारख््यरा विविध स्त्र्रोतरांकडून ग्रोळरा केलेल््यरा सरामग्रीचे विश्ेषण करण््यरासराठी munotes.in
Page 70
शैक्षवणक संश्रोधन
70 ही पद्धत िरापरली जराते. बहòतेक िेळरा, क्थरा वकंिरा ल्रोकरांĬरारे सरामराव्यक केलेली
मते संश्रोधन प्श्नरांची उत्रे श्रोधण््यरािर केंवद्रत असतरात.
क) प्रवचन शवश्ेर्ण: िण्यनरात्मक विश्ेषणराप्मराणेच, प्िचन विश्ेषणराचरा उप्य्रोग
ल्रोकरांशी Lरालेल््यरा संिरादराचे विश्ेषण करण््यरासराठी केलरा जरात्रो. असे असले
तरी, ही विवशष् पद्धत संश्रोधक आवण प्वतसरादक ्यरांच््यरातील संिराद क्रोणत््यरा
वकंिरा क्रोणत््यरा अंतग्यत सरामरावजक संदभ्य घेते. ्यरा व््यवतररक्त, प्िचन विश्ेषण
क्रोणत््यराही वनष्कष्य कराQतरानरा जीिनशैली आवण दैनंवदन िरातरािरणरािर लक्ष
केंवद्रत करते.
ड) प्रÂयक्ष Gटनाक्रम/ úाउंडेड श्थअरी: जेव्हरा तुम्हरालरा एखरादी विवशष् घटनरा करा
घडली हे स्पष् कररा्यचे असेल, तेव्हरा दजवेदरार मरावहती चे विश्ेषण करण््यरासराठी
ग्रराउंडेड व्थअरी िरापरणे हरा सिवोत्म उपरा्य आहे. ग्रराउंडेड व्थअरी िेगिेगÑ्यरा
सेवटंग्जमध््ये घडणराö्यरा तत्सम प्करणरांच््यरा ह्रोस्टबद्लच््यरा मरावहती चरा अभ््यरास
करण््यरासराठी लरागू केली जराते. जेव्हरा संश्रोधक ही पद्धत िरापरत असतरात,
तेव्हरा ते कराही वनष्कषरा्यप्य«त प्रोह्रोचेप्य«त ते स्पष्ीकरण बदलू शकतरात वकंिरा
निीन त्यरार करू शकतरात.
II. पररमाणाÂमक संिोधन :
अ) मध्ये माशहती शवश्ेर्ण.
विश्ेषणरासराठी मरावहती त्यरार करणे संश्रोधन आवण मरावहती विश्ेषणरातील
पवहलरा टÈपरा म्हणजे विश्ेषणरासराठी त्यरार करणे जेणेकरुन नराममरात् मरावहती चे
कराहीतरी अ्थ्यपूण्य मध््ये रूपरांतर करतरा ्येईल. मरावहती त्यरार करण््यरामध््ये
खरालील टÈपे असतरात.
• टÈपा l माशहती
मरावहती प्मराणीकरण ग्रोळरा केलेलरा मरावहती नमुनरा पूि्य-वनधरा्यररत
मरानकरांनुसरार आहे की नराही हे समजून घेण््यरासराठी मरावहती प्मराणीकरण
केले जराते, वकंिरा त्रो पक्षपराती मरावहती नमुनरा आहे की ते पुन्हरा चरार
िेगिेगÑ्यरा टÈÈ्यरांमध््ये विभरागले गेले आहे
• Zसवणूक: िरास्तविक मराणूस प्त््येक प्वतसरादराची नŌद करत्रो
्यराची खरात्ी करण््यरासराठी सिवेक्षण वकंिरा प्श्नरािली
• शस्क्रशनंग: प्त््येक सहभरागी वकंिरा प्वतसरादकत््यरा्यची वनिड वकंिरा
संश्रोधन वनकषरांचे परालन करून वनिड केली आहे ्यराची खरात्ी
करण््यरासराठी
• प्रशक्रया: मरावहती नमुनरा ग्रोळरा करतरानरा नैवतक मरानके रराखली
गेली आहेत ्यराची खरात्ी करण््यरासराठी munotes.in
Page 71
शैक्षवणक संश्रोधनरात संगणक अनुप््य्रोगरांचरा िरापर
71 • पूण्षता: प्वतसरादकत््यरा्यने ऑनलराइन सिवेक्षणरात सि्य प्श्नरांची
उत्रे वदली आहेत ्यराची खरात्ी करण््यरासराठी. बराकी,
मुलराखतकरारराने प्श्नरािलीत त्यरार केलेले सि्य प्श्न विचरारले ह्रोते.
• टÈपा II: माशहती संपादन
मरावहती संपरादन अवधक िेळरा, विस्तृत संश्रोधन मरावहती नमुनरा त्ुटéनी
भरलेलरा असत्रो. प्वतसराद कतवे कधीकधी कराही क्षेत् चुकीच््यरा पद्धतीने
भरतरात वकंिरा कराही िेळरा चुकून िगळतरात. मरावहती एवडवटंग ही एक
प्वरि्यरा आहे ज््यरामध््ये संश्रोधकरांनरा पुष्ी कररािी लरागते की प्दरान
केलेलरा मरावहती अशरा त्ुटéपरासून मुक्त आहे. कच्चरा संपरादन संपरावदत
करण््यरासराठी आवण विश्ेषणरासराठी त्यरार करण््यरासराठी त््यरांनरा
आिश््यक तपरासणी आवण बराĻ तपरासणी करणे आिश््यक आहे.
• टÈपा III : माशहतीचे सांकेशतकìकरण
मरावहती क्रोवडंग ्यरा वतन्हीपैकी, हरा मरावहती त्यरार करण््यराचरा सिरा्यत
महत्तिराचरा टÈपरा आहे ज्रो सिवेक्षण प्वतसरादरांनरा गटबद्ध करणे आवण मूल््ये
वन्युक्त करण््यराशी संबंवधत आहे. १००० नमुन््यराच््यरा आकराररासह
सिवेक्षण पूण्य Lराल््यरास, संश्रोधक त््यरांच््यरा ि्यराच््यरा आधराररािर
उत्रदरात््यरांमध््ये फरक करण््यरासराठी ि्य कंस त्यरार करेल. अशरा
प्करारे, म्रोठ््यरा मरावहती च््यरा वQगराö्यरालरा सराम्रोरे जराण््यरा?िजी लहरान
मरावहतीचे विश्ेषण करणे स्रोपे ह्रोते.
III. पररमाणाÂमक संिोधनामध्ये माशहती शवश्ेर्णासाठी वापरल्या जाणारzया पĦती
विश्ेषणरासराठी मरावहती त्यरार केल््यरानंतर, संश्रोधक अ्थ्यपूण्य अंतदृ्यष्ी वमळविण््यरासराठी
विविध संश्रोधन आवण मरावहती विश्ेषण पद्धती िरापरण््यरास म्रोकळे असतरात.
वनवश्चतपणे, संख््यरात्मक मरावहती चे विश्ेषण करण््यरासराठी सरांवख््यकी्य तंत् सिरा्यत
अनुकूल आहेत. पद्धत पुन्हरा द्रोन गटरांमध््ये विभरागली गेली आहे.
प््थम, मरावहती चे िण्यन करण््यरासराठी 'िण्यनरात्मक आकडेिरारी' िरापरली जराते.
दुसरे, 'अनुमरावनत सरांवख््यवक’ जे मरावहतीची तुलनरा करण््यरात मदत करतरात.
A) वण्षनाÂमक सांश´यकì
ही पद्धत संश्रोधनरातील बहòमुखी प्करारच््यरा मरावहतीच््यरा मूलभूत िैवशष्््यरांचे
िण्यन करण््यरासराठी िरापरली जराते. हे मरावहती अशरा अ्थ्यपूण्य पद्धतीने सरादर
करते की मरावहतीमधील पॅटन्यलरा अ्थ्य प्राĮ ह्रोत्रो. असे असले तरी, िण्यनरात्मक
विश्ेषण वनष्कष्य कराQण््यरापलीकड े जरात नराही. संश्रोधकरांनी आत्राप्य«त
मरांडलेल््यरा गृवहतकरांिर आधराररत वनष्कष्य पुन्हरा कराQले आहेत. ्ये्थे
िण्यनरात्मक विश्ेषण पद्धतéचे कराही प्मुख प्करार आहेत. munotes.in
Page 72
शैक्षवणक संश्रोधन
72 a) वारंवारतेचे माप
• गणनरा, टक्केिरारी, िरारंिरारतरा
• हे घर दश्यविण््यरासराठी िरापरले जराते अनेकदरा विवशष् घटनरा घडते.
• संश्रोधक ते िरापरतरात जेव्हरा त््यरांनरा वकती िेळरा प्वतसराद वदलरा जरात्रो हे
दराखिरा्यचे असते.
b) मध्यवतê प्रवृ°ीचे उपाय
• मध््य, मध््य, म्रोड
• विविध वबंदूंĬरारे वितरण प्दवश्यत करण््यरासराठी पद्धत म्रोठ््यरा प्मराणरािर िरापरली
जराते.
• संश्रोधक ्यरा पद्धतीचरा िरापर करतरात जेव्हरा त््यरांनरा सिरा्यत सरामरान््यपणे वकंिरा
सररासरी सूवचत प्वतसराद दश्यिरा्यचरा असत्रो.
c) शवस्तार शकंवा शभन्नतेचे उपाय
• श्ेणी, वभन्नतरा, मरानक विचलन
• ्ये्थे फील्ड उच्च/वनम्न वबंदू समरान आहे.
• वभन्नतरा मरानक विचलन = वनरीक्षण केलेल््यरा स्क्रोअर आवण सररासरीमधील
फरक
• हे अंतरराल सरांगून स्क्रोअरचरा प्सरार ओळखण््यरासराठी िरापरलरा जरात्रो.
• संश्रोधक ्यरा पद्धतीचरा िरापर मरावहती पसरिून दराखिण््यरासराठी करतरात.
मरावहती ज््यराप्य«त पसरिलरा जरात नराही त्रोप्य«त त््यराचरा ्थेट मध््यरािर पररणराम
ह्रोत्रो हे त््यरांनरा ओळखण््यरात मदत ह्रोते.
d) शस््थतीचे मोजमाप
• पस¦टराइल टक्केिरारी श्ेणी, चतु्थ्य श्ेणी
• हे प्मरावणत स्क्रोअरिर अिलंबून असते जे संश्रोधकरांनरा िेगिेगÑ्यरा
स्क्रोअरमधील संबंध ओळखण््यरात मदत करते.
• जेव्हरा संश्रोधक सररासरी म्रोजणीसह गुणरांची तुलनरा करू इवच्छितरात तेव्हरा ते
सहसरा िरापरले जराते. पररमराणिराचक बराजरार संश्रोधनरासराठी िण्यनरात्मक
विश्ेषणराचरा िरापर अनेकदरा पररपूण्य संख््यरा देतरात, परंतु विश्ेषण त््यरा
संख््यरांमरागील तक्य दश्यिण््यरासराठी कधीही पुरेसे नसते. तरीसुद्धरा, संश्रोधन
आवण मरावहती विश्ेषणरासराठी तुमच््यरा सिवेक्षण प्श्नरािलीलरा अनुकूल असलेली
सिवोत्म पद्धत आवण संश्रोधकरांनरा करा्य क्थरा सरांगरा्यची आहे ्यराचरा विचरार
करणे आिश््यक आहे. उदराहरणरा्थ्य, शराळरांमधील विद्रार््यरा«चे सररासरी गुण munotes.in
Page 73
शैक्षवणक संश्रोधनरात संगणक अनुप््य्रोगरांचरा िरापर
73 प्दवश्यत करण््यराचरा मध््य हरा सिवोत्म मराग्य आहे. जेव्हरा संश्रोधक संश्रोधन वकंिरा
पररणराम प्दरान केलेल््यरा नमुन््यराप्य«त म्यरा्यवदत ठेिण््यराचरा विचरार करतरात तेव्हरा
िण्यनरात्मक आकडेिरारीिर अिलंबून रराहणे चरांगले. उदराहरणरा्थ्य, जेव्हरा तुम्ही
द्रोन िेगिेगÑ्यरा शहररांमध््ये Lरालेल््यरा सररासरी मतदरानराची तुलनरा करू इवच्छित
असराल, तेव्हरा विभेदक आकडेिरारी पुरेशी आहे. िण्यनरात्मक विश्ेषणरास
'अविवभन्न विश्ेषण' देखील म्हटले जराते करारण ते सरामरान््यत3 एकराच
व्हेररएबलचे विश्ेषण करण््यरासराठी िरापरले जराते.
[) अनुमाशनत सांश´यकì
प्रावतवनवधक ल्रोकसंख््येच््यरा संकवलत नमुन््यराचे संश्रोधन आवण मरावहती विश्ेषणरानंतर
म्रोठ््यरा ल्रोकसंख््येबद्ल अंदराज बरांधण््यरासराठी अनुमरावनत आकडेिरारी िरापरली जराते.
उदराहरणरा्थ्य, तुम्ही वचत्पटगृहरात कराही विषम १०० प्ेक्षकरांनरा ते पराहत असलेलरा
वचत्पट आिडत असल््यरास त््यरांनरा विचरारू शकतरा. संश्रोधक नंतर ग्रोळरा केलेल््यरा
नमुन््यरािरील अनुमरावनत आकडेिरारी िरापरतरात की सुमरारे ८०-९०% ल्रोकरांनरा
वचत्पट आिडत्रो. ्ये्थे अनुमरावनत आकडेिरारीची द्रोन महत्तिपूण्य क्षेत्े आहेत.
• अंदाजे पrरामीटस्ष: हे नमुनरा संश्रोधन मरावहतीमधून आकडेिरारी घेते आवण
ल्रोकसंख््येच््यरा पॅररामीटरबद्ल कराहीतरी प्दवश्यत करते.
• हायपोश्थशसस चाचणी: हे सिवेक्षण संश्रोधन प्श्नरांची उत्रे देण््यरासराठी संश्रोधन
मरावहतीचे नमुने घेण््यराबद्ल आहे. उदराहरणरा्थ्य, नुकतीच लरा1च केलेली
वलपवस्टकची निीन शेड चरांगली आहे की नराही हे समजून घेण््यरात संश्रोधकरांनरा
स्िरारस््य असेल वकंिरा मल्टीविटरावमन कॅÈसूल मुलरांनरा गेममध््ये चरांगले प्दश्यन
करण््यरास मदत करतरात. ्यरा अत््यराधुवनक विश्ेषण पद्धती आहेत ज््यरा एकरा
व्हेररएबलचे िण्यन करण््यरा?िजी वभन्न व्हेररएबल्समधील संबंध दश्यविण््यरासराठी
िरापरल््यरा जरातरात. जेव्हरा संश्रोधकरांनरा व्हेररएबल्समधील संबंध समजून
घेण््यरासराठी वनरपेक्ष संख््येच््यरा पलीकडे कराहीतरी हिे असते तेव्हरा ते सहसरा
िरापरले जराते. संश्रोधनरात मरावहती विश्ेषणरासराठी सरामरान््यत3 िरापरल््यरा
जराणरार््यरा कराही पद्धती ्ये्थे आहेत.
A. सहसं[ंध:
जेव्हरा संश्रोधक प्रा्य्रोवगक संश्रोधन वकंिरा अध्य-प्रा्य्रोवगक संश्रोधन करत नराहीत
ज््यरामध््ये संश्रोधकरांनरा द्रोन वकंिरा अवधक चलरांमधील संबंध समजून घेण््यरास स्िरारस््य
असते, तेव्हरा ते सहसंबंधरात्मक संश्रोधन पद्धती वनिडतरात.
B. क्रॉस-टेÊयुलेिन: munotes.in
Page 74
शैक्षवणक संश्रोधन
74 ्यरालरा आकवस्मक सरारणी देखील म्हणतरात, रिॉसटॅब््युलेशनचरा िरापर एकरावधक
व्हेररएबल्समधील संबंधरांचे विश्ेषण करण््यरासराठी केलरा जरात्रो. समजरा प्दरान केलेल््यरा
मरावहतीमध््ये पंक्ती आवण स्तंभरांमध््ये ि्य आवण वलंग श्ेणी सरादर केल््यरा आहेत.
वĬवमती्य रिॉसटॅब््युलेशन प्त््येक ि्य्रोगटरातील पुरुष आवण मवहलरांची संख््यरा दश्यिून
अखंड मरावहती विश्ेषण आवण संश्रोधनरासराठी मदत करते.
C. प्रशतगमन शवश्ेर्ण:
द्रोन व्हेररएबल्समधील मजबूत संबंध समजून घेण््यरासराठी, संश्रोधक प्रा्थवमक आवण
सरामरान््यत3 िरापरल््यरा जराणरार््यरा प्वतगमन विश्ेषण पद्धतीच््यरा पलीकडे पराहत नराहीत,
जे िरापरल््यरा जराणरार््यरा भविष््यसूचक विश्ेषणराचरा एक प्करार आहे. ्यरा पद्धतीमध््ये,
तुमच््यराकडे अिलंवबत चल नरािराचरा एक आिश््यक घटक आहे. तुमच््यराकडे रीग्रेशन
विश्ेषणरामध््ये अनेक स्ितंत् व्हेररएबल्स देखील आहेत. तुम्ही स्ितंत् व्हेररएबल्सचरा
अिलंवबत व्हेररएबलिर ह्रोणराररा पररणराम श्रोधण््यरासराठी प््यत्न करतरा. स्ितंत् आवण
आवश्त द्रोन्ही व्हेररएबल्सची मूल््ये त्ुटी-मुक्त ्यरादृवच्छिक पद्धतीने वनवश्चत केली गेली
आहेत असे गृवहत धरले जराते.
D. वारंवारीता तक्ता/ शĀ³वेन्सी टे[ल्स:
प््य्रोगरामध््ये द्रोन वकंिरा अवधक वकती प्मराणरात बदलतरात वकंिरा वभन्न असतरात हे
तपरासण््यरासराठी सरांवख््यकी्य प्वरि्यरा िरापरली जराते. म्रोठ््यरा प्मराणरात फरक म्हणजे
संश्रोधनराचे वनष्कष्य लक्षणी्य ह्रोते. अनेक संदभरा«मध््ये, ANOVA चराचणी आवण
वभन्नतरा विश्ेषण समरान आहेत.
E. शभन्नतेचे शवश्ेर्ण:
सरांवख््यकी्य प्वरि्येचरा िरापर प््य्रोगरात द्रोन वकंिरा अवधक वकती प्मराणरात बदलतरात
वकंिरा वभन्न असतरात हे तपरासण््यरासराठी केलरा जरात्रो. म्रोठ््यरा प्मराणरात फरक म्हणजे
संश्रोधनराचे वनष्कष्य लक्षणी्य ह्रोते. अनेक संदभरा«मध््ये, ANOVA चराचणी आवण
वभन्नतरा विश्ेषण समरान आहेत.
IV. संिोधन माशहती शवश्ेर्णातील शवचार
संश्रोधकरांकडे मरावहती चे विश्ेषण आवण हरातराळणी करण््यरासराठी आिश््यक कौशल््ये असणे
आिश््यक आहे, संश्रोधन सररािराचे उच्च दजरा्यचे प्दश्यन करण््यरासराठी प्वशवक्षत ह्रोणे आिश््यक
आहे. तĬतच, उत्म मरावहती अंतदृ्यष्ी प्राĮ करण््यरासराठी संश्रोधकरांकडे एक सरांवख््यकी्य पद्धत
वनिडण््यराच््यरा तकरा्यपेक्षरा अवधक मूलभूत मरावहती असणे आिश््यक आहे.
• सहसा, संश्रोधन आवण मरावहती विश्ेषण प्कल्प िैज्रावनक वशस्तीनुसरार वभन्न
असतरात; म्हणून, विश्ेषणराच््यरा सुरुिरातीलरा सरांवख््यकी्य सल्लरा वमळराल््यराने सिवेक्षण
प्श्नरािली त्यरार करण््यरात, मरावहती संकलन पद्धती वनिडण््यरात आवण नमुने
वनिडण््यरात मदत ह्रोते. munotes.in
Page 75
शैक्षवणक संश्रोधनरात संगणक अनुप््य्रोगरांचरा िरापर
75 • माशहती संिोधन आवण विश्ेषणराचे प्रा्थवमक उवद्ष् वन3पक्षपराती असलेल््यरा अंवतम
अंतदृ्यष्ी प्राĮ करणे आहे. क्रोणतीही चूक वकंिरा मरावहती ग्रोळरा करण््यरासराठी पक्षपराती
मन ठेिणे, विश्ेषण पद्धत वनिडणे वकंिरा पक्षपराती अनुमरान कराQण््यरासराठी प्ेक्षक नमुनरा
वनिडणे.
• संश्रोधन मरावहती आवण विश्ेषणरामध््ये िरापरल््यरा जराणरार््यरा अत््यराधुवनकतेशी असंबद्ध
असल््यराने खरराब पररभरावषत उवद्ष् पररणराम म्रोजमराप दुरुस्त करण््यरासराठी पुरेसे
आहे. संरचनरा चुकले वकंिरा हेतू स्पष् नसले तरी कराही फरक पडत नराही, परंतु
स्पष्तेच््यरा अभरािरामुळे िराचकरांची वदशराभूल ह्रोऊ शकते, त््यरामुळे सरराि टराळरा.
• संश्रोधनरातील मरावहती विश्ेषणरामरागील हेतू अचूक आवण विĵरासराह्य मरावहती सरादर
करणे हरा आहे. शक््यत्रोिर, सरांवख््यकी्य चुकरा टराळरा आवण आउटलरा्यस्य, गहराळ
मरावहती, मरावहती बदलणे, मरावहती मरा्यवनंग वकंिरा ग्ररावफकल प्वतवनवधत्ि विकवसत
करणे ्यरासरारख््यरा दैनंवदन आव्हरानरांनरा सराम्रोरे जराण््यराचरा मराग्य श्रोधरा.
• तुमची प्रगती तपासा ;
१. संश्रोधनरातील मरावहती विश्ेषणराची संकल्पनरा स्पष् कररा
_______ ____________________________________________________________
___________________________________________________________________
२. गुणरात्मक संश्रोधनरात मरावहती विश्ेषणरासराठी क्रोणत््यरा पद्धती िरापरल््यरा जरातरात
_______ ____________________________________________________________
______________________________________________ _____________________
. आलेख, नकािे आशण तक्ते तयार करणे
वशक्षणरातील संश्रोधन पद्धतीमध््ये आलेख, नकराशे आवण तक्ते त्यरार करणे हरा मरावहती सरादर
करण््यराचरा आवण विश्लेवषत करण््यराचरा एक मराग्य आहे ज्रो संश्रोधनराच््यरा प्श्नरांची उत्रे आवण
गृहीतके तपरासण््यरात मदत करू शकत्रो. आलेख, नकराशे आवण सरारण््यरा िेगिेगÑ्यरा
व्हेररएबल्स, चले वकंिरा मरावहतीच््यरा गटरांमधील संबंध, नमुने, ट्रेंड आवण तुलनरा दश्यिू
शकतरात.ते मरावहती अवधक दृष््यदृष्््यरा आकष्यक आवण िराचकरांनरा समजण््यरास सुलभ बनिू
शकतरात. आलेख, नकराशे आवण तक्ते बनितरानरा अनुसरण करण््यराच््यरा कराही परा्यö्यरा
पुQीलप्मराणे आहेत:
• तुमच््यरा मरावहती आवण संश्रोधनराच््यरा उद्ेशरालरा अनुकूल असरा आलेख, नकराशरा वकंिरा
सरारणीचरा प्करार वनिडरा. उदरा–, बरार आलेख िरारंिरारीतरा वकंिरा प्मराण दश्यिू शकतरात,
रेखरा आलेख करालरांतरराने बदल दश्यिू शकतरात, िृत्रालेख टक्केिरारी दश्यिू शकतरात,
नकराशे स््थरावनक वितरण वकंिरा स््थरान दश्यिू शकतरात आवण सरारण््यरा संख््यरात्मक वकंिरा
मजकूर मरावहती दश्यिू शकतरात.
• तुमचरा आलेख, नकराशरा वकंिरा टेबल त्यरार करण््यरासराठी ्य्रोग््य सराधने वकंिरा सॉÉटिेअर
िरापररा. उदराहरणरा्थ्य, आलेख आवण तक्ते त्यरार करण््यरासराठी एक्सेलचरा िरापर केलरा munotes.in
Page 76
शैक्षवणक संश्रोधन
76 जराऊ शकत्रो आवण नकराशे त्यरार करण््यरासराठी जीआ्यएस (भौग्रोवलक मरावहती
प्णराली) िरापरली जराऊ शकते.
• तुमचरा आलेख, नकराशरा वकंिरा टेबल स्पष्पणे आवण अचूकपणे लेबल कररा. आलेख,
नकराशरा वकंिरा सरारणी करा्य दश्यविते ्यराचे िण्यन करणरारे शीष्यक समराविष् कररा आवण
अक्ष, दंतक्थरा, स्केल आवण एकके लेबल कररा. तुमच््यरा आलेख, नकराशरा वकंिरा
सरारणीमध््ये सरातत््यपूण्य फॉन्ट, रंग आवण वचन्हे िरापररा.
• तुमच््यरा मजकुररात तुमचरा आलेख, नकराशरा वकंिरा सरारणी संदवभ्यत कररा आवण तुमचरा
मरावहती तुमचरा स्ित3चरा नसेल तर त््यराचरा स््रोत उद्धृत कररा. तुमच््यरा वशस्त वकंिरा
जन्यलसराठी आिश््यक उद्धरण शैली आवण स्िरूपराचे अनुसरण कररा. उदरा–, APA
शैलीसराठी तुम्ही तुमची मरावहती कशी ग्रोळरा केलरा आवण त््यराचे विश्ेषण केले ्यराचे
िण्यन करणराररा एक पद्धत विभराग आवण तुम्ही िरापरलेल््यरा सि्य स््रोतरांचरा समरािेश
असलेली संदभ्य सूची आिश््यक आहे.
• आलेख, नकराशरा वकंिरा सरारणीच््यरा तुमच््यरा वनिडीचे मूल््यमरापन आवण सम्थ्यन कररा
आवण ते तुमच््यरा संश्रोधन प्श्नराचे उत्र देण््यरासराठी वकंिरा तुमच््यरा गृवहतकराची चराचणी
घेण््यरास कशी मदत करते हे स्पष् कररा.
तुमच््यरा मरावहती सरादरीकरणरातील मुख््य वनष्कष्य, पररणराम आवण म्यरा्यदरा ्यरांची चचरा्य कररा.
..१ आलेख Ìहणजे काय?
एक आलेख, सरामरान््य मराणसराच््यरा दृष्ीने, संघवटत मरावहती चे एक वचत्रात्मक प्वतवनवधत्ि आहे
जे त््यराच िराचकरांनरा जवटल मरावहती अवधक सहजपणे समजण््यरास मदत करते. प्त््येक
प्करारची वव्हज््युअल,दृश््य सहराÍ्य त््यराच््यरा स्ित3च््यरा सराधक आवण बराधकरांसह ्येते, परंतु
प्त््येकरालरा अध्रोरेवखत करणरारी कराही मुख््य िैवशष्््ये खरालीलप्मराणे सराररांवशत केली जराऊ
शकतरात:
• ते समजण््यरास सुलभ प्वतमरांच््यरा स्िरूपरात मरावहती प्दरान करतरात.
• वभन्न मरावहती प्कराररांनरा वभन्न आलेख आिश््यक आहे
• ते अनेकदरा मरावहती चQउतराररांमरागील प्मुख गृवहतके आवण करारणे दराखिण््यरात अक्षम
असतरात. िरास्तविक मरावहतीपेक्षरा खराल्लेल््यरा ग्रोष्éमध््ये फेरफरार करणे स्रोपे असते.
munotes.in
Page 77
शैक्षवणक संश्रोधनरात संगणक अनुप््य्रोगरांचरा िरापर
77 ..२ आलेख आशण तक्तेचे प्रकार ;
• स्तंभालेख
• वृ°ालेख
munotes.in
Page 78
शैक्षवणक संश्रोधन
78 • रेखालेख
• शवखर आलेख
• क्रमवार आलेख
munotes.in
Page 79
शैक्षवणक संश्रोधनरात संगणक अनुप््य्रोगरांचरा िरापर
79 • आयतालेख
• शचत्रालेख
• गrन्ट आकृती शैक्षवणक संश्रोधनरात संगणक अनुप््य्रोगरांचरा िरापर
munotes.in
Page 80
शैक्षवणक संश्रोधन
80 ३.४.३ धावता आलेख
३.४.३ सारणी
हे सरारणी आवण आलेखरांच््यरा Ĭरारे सहजपणे िराचल््यरा जराणरार््यरा आवण सराररांवशत केलेल््यरा
भरपूर प्मराणरात आधराररत असतरात. जेव्हरा संश्रोधन पेपर मरावहती वलहó शकत्रो, तेव्हरा मरावहती
िराचकरालरा दृष््यदृष्््यरा आकष्यक पद्धतीने सरादर करणे आिश््यक आहे.
आकृत््यरा आवण सरारण््यरांमधील मरावहती, त्थरावप, मजकूररात आQळलेल््यरा मरावहती ची
पुनररािृत्ी असू न्ये. तक्तरा आवण आकृत््यरांमध््ये मरावहती सरादर करण््यराचे अनेक मराग्य आहेत,
जे कराही स्रोÈ्यरा वन्यमरांĬरारे शरासीत आहेत.
A) सारणी, तक्ता वापरणे एक्सेल सरारख््यरा प््रोग्ररामचरा िरापर करून टेबल्स सहज त्यरार
ह्रोतरात. िैज्रावनक पेपरमधील तक्ते आवण आकडे हे मरावहती सरादर करण््यराचे अĩुत
मराग्य आहेत.संश्रोधन पेपस्य मधील प्भरािी मरावहती सरादरीकरणरासराठी तुमच््यरा
िराचकरांनरा आवण सरारणीचरा समरािेश असलेले घटक समजून घेणे आिश््यक आहे.
सरारण््यरांमध््ये आख््यराव्यकरा, स्तंभ शीष्यके आवण मुख््य भराग ्यरासह अनेक घटक
असतरात. शैक्षवणक लेखनराप्मराणे, सरारण््यरांची रचनरा करणे देखील वततकेच महत्तिराचे
आहे जेणेकरून िराचकरांनरा ते सहज समजू शकतील. अव््यिवस््थत वकंिरा गŌधळरात
टराकणरारे टेबल्स िराचकरांनरा तुमच््यरा करामरात रस कमी करतील.
• िीर््षक: टेबल्स, तक्तराचे स्पष्, िण्यनरात्मक शीष्यक असरािे, जे टेबल,तक्तराचे
"विष्य िराक््य" म्हणून करा्य्य करते. वशस्तबद्धतेनुसरार शीष्यके लरांब वकंिरा लहरान
असू शकतरात.
• स्तंभ िीर््षके: ्यरा शीष्यक शीष्यकरांचे लà्य टेबल स्रोपे करणे आहे. िराचकराचे
लक्ष स्तंभराच््यरा शीष्यकरािरून रिमश3 िळते. स्तंभ शीष्यकरांचरा एक चरांगलरा संच
िराचकरांनरा टेबल कशराबद्ल आहे हे त्िरीत समजून घेण््यरास अनुमती देईल.
B) टे[ल [ॉडी, तक्ता : हे टेबलचे मुख््य क्षेत् आहे जे्थे संख््यरात्मक वकंिरा मजकूर मरावहती
वस््थत आहे. तुमचे सरारणी त्यरार कररा जेणेकरून घटक िरपरासून खरालप्य«त जरावहररात
ह्रोतील, आवण सि्यत् नराही. आकृत््यरा िरापरणे आकृत््यरा आवण तक्त््यरांचे स््थरान पृķराच््यरा
मध््यभरागी असले परावहजे. त्रो मजकुररात वदसत असलेल््यरा संख््येत ्य्रोग््यररत््यरा
संदवभ्यत आवण रिमबद्ध केलरा परावहजे. ्यराव््यवतररक्त, मजकुररापरासून िेगळे टेबल सेट,
तक्तरा संच केले परावहजेत. मजकूर लपेटणे िरापरू न्ये. कराहीिेळरा, वनिडक
munotes.in
Page 81
शैक्षवणक संश्रोधनरात संगणक अनुप््य्रोगरांचरा िरापर
81 जन्यल्समधील संदभरा«नंतर तक्ते आवण आकृत््यरा सरादर केल््यरा जरातरात. आकृती अनेक
रूपे घेऊ शकतरात, जसे की बरार आलेख, वĀक्िेन्सी, वहस्ट्रोग्रराम, स्कॅटरÈलॉट्स,
űॉइंग, नकराशे इ. संश्रोधन पेपरमध््ये संख््यरा िरापरतरानरा, नेहमी तुमच््यरा िराचकराचरा
विचरार कररा. तुमच््यरा िराचकरालरा समजण््यरासराठी सिरा्यत स्रोपरा आकृती क्रोणती आहे?
तुम्ही मरावहती सिरा्यत स्रोÈ्यरा आवण प्भरािी पद्धतीने कसरा सरादर करू शकतरा? उदरा-
जर तुम्हरालरा तुमच््यरा िराचकराने स््थरावनक संबंध समजून घ््यरा्यचे असतील तर छिरा्यरावचत्
हरा सिवोत्म प्यरा्य्य असू शकत्रो.
• आकृती म्थळे: आकृती रिमरांवकत आवण िण्यनरात्मक शीष्यके वकंिरा म्थळे
असरािेत.
• म्थळे पवहल््यरा दृष्ीक्षेपरात समजण््यरासराठी पुरेसे संवक्षĮ असरािेत.
• म्थळे आकृतीखराली ठेिले आहेत आवण न््यराÍ्य स्रोडले आहेत.प्वतमरा: स्रोपी
आवण सहज समजेल अशी प्वतमरा वनिडरा.आकरार, ररL्रोल््यूशन आवण प्वतमेचे
एकूण दृश््य आकष्यण विचराररात घ््यरा.
• अशतररक्त माशहती: हस्तवलवखतरांमधील वचत्े क्रोष्करांपरासून स्ितंत्पणे
रिमरांवकत केली जरातरात. िराचकरालरा तुमची आकृती समजून घेण््यरासराठी
आिश््यक असलेली क्रोणतीही मरावहती समराविष् कररा, जसे की दंतक्थरा.
• तुमची प्रगती तपासा ;
१. आलेख, नकराशे आवण तक्ते त्यरार करतरानरा क्रोणत््यरा परा्यö्यरा पराळल््यरा परावहजेत
____________________________________________________
____________________________________________________
____________ ________________________________________
. 6ंटरनेट िोध मानदंड शनतीतÂवे :
इंटरनेट श्रोध मरानदंड म्हणजे इंटरनेट िरापरण््यरासराठी स्िीकरा्य्य ित्यनराचरा संदभ्य. ्यरात
अस्सली मरावहती अपल्रोड करणे, क्रोणत््यराही संश्यरास्पद उपरिमरात सहभरागी ह्रोण््यरापरासून
पररािृत् करणे आवण बराल प्रोनवोग्रराफी, Ĭेष्युक्त भराषण, बनरािट बरातम््यरा आवण तत्सम घटनरांचरा
वनषेध करणे ्यरासरारख््यरा घटकरांचरा समरािेश आहे. इंटरनेट ररसच्य एव्थक्स ही एक उपशराखरा
आहे जी अनेक विष्यरांमध््ये बसते आवण त््यरात सहभरागीचे ज्रान आवण संमती, मरावहती
ग्रोपनी्यतरा ि सुरक्षरा, वननरािीपणरा आवण ग्रोपनी्यतरा आवण मरावहती ची अखंडतरा, बौवद्धक
संपदरा समस््यरा आ समुदरा्य, वशस्तबद्ध आवण व््यरािसराव्यक मरानके वकंिरा मरानदंड ्यरासरारख््यरा
नैवतक समस््यरांचरा समरािेश ह्रोत्रो.
• 6ंटरनेट नैशतकता ;
ही एक व््यरापक संज्रा आहे जी चरांगल््यरा जीिनराच््यरा विकरासरामध््ये इंटरनेटच््यरा भूवमकेचे
विश्ेषण करते आवण ते सकराररात्मक वकंिरा नकराररात्मक भूवमकरा बजराित आहे. नैवतक munotes.in
Page 82
शैक्षवणक संश्रोधन
82 तत्तिे हे वन्यम आहेत जे मूल््यरांपेक्षरा अवधक करा्यमस्िरूपी, सराि्यभौवमक आवण
अपररित्यनी्य असतरात आवण ते मूल््यरांनरा सूवचत करण््यरात आवण प्भरावित करण््यरात
मदत करतरात. कराही प्मुख नैवतक तत्तिे जी व््यक्ती आवण संस््थरांĬरारे िरापरली जराऊ
शकतरात ती आहेत:
१. उपयुक्ततावाद:
एखरादी कृती नैवतकदृष्््यरा ्य्रोग््य असते जर ती म्रोठ््यरा संख््येने ल्रोकरांसराठी
सिरा्यत जरास्त चरांगले वनमरा्यण करते.
२. वैशĵक/ युशनव्हस्षशलस:
एखरादी कृती नैवतकदृष्््यरा ्य्रोग््य असते जर ती एक सराि्यवत्क वन्यम पराळते की
प्त््येकराने समरान पररवस््थतीत समरान प्करारे िरागले परावहजे.
३. अशधकार:
एखरादी कृती नैवतकदृष्््यरा ्य्रोग््य असते जर ती इतररांच््यरा नैवतक आवण
करा्यदेशीर हक्करांचरा आदर करत असेल.
४. न्याय:
एखरादी कृती नैवतकदृष्््यरा ्य्रोग््य असते जर ती वितरणराच््यरा कराही मरानकरांनुसरार
ल्रोकरांशी न््यराÍ्य आवण समरानतेने िरागते.
५. सģुण:
एखरादी कृती नैवतकदृष्््यरा ्य्रोग््य असते जर ती चरांगली चराररÞ्य िैवशष्््य वकंिरा
नैवतक उत्कृष्तरा दश्यिते.
६. सामान्य चांगले:
एखरादी कृती नैवतकदृष्््यरा ्य्रोग््य असते जर ती समराजराच््यरा वकंिरा संपूण्य
समराजराच््यरा कल््यराणरासराठी ्य्रोगदरान देत असेल.
७. नैशतक सापेक्षतावाद:
एखरादी कृती नैवतकदृष्््यरा ्य्रोग््य असते जर ती एखराद्राच््यरा संस्कृती वकंिरा
समूहराच््यरा मरानदंड आवण मूल््यरांशी सुसंगत असेल.
ही तत्तिे परस्पर अनन््य नराहीत आवण एकवत्तपणे वकंिरा वभन्न पररवस््थतéमध््य े िरापरली जराऊ
शकतरात. ते वनण्य्य घेण््यरापूिती वकंिरा नैवतक कŌडी स्रोडिण््यरापूिती वनिडी आवण प्यरा्य्यरांचे
परीक्षण करण््यरात मदत करू शकतरात. munotes.in
Page 83
शैक्षवणक संश्रोधनरात संगणक अनुप््य्रोगरांचरा िरापर
83 • तुमची प्रगती तपासा ;
१. इंटरनेट संश्रोधन नैवतकतरा क्रोणती आहे?
____________________________________________________
____________________________________________________
____________ ________________________________________
____________________________________________________
. संदभ्ष काय्ष, शवश्ेर्ण, अहवाल लेखन
३.६.१ संदभ्ष काय्ष
संदभ्य विभराग हरा अहिरालराचरा एक अवतश्य महत्तिराचरा घटक आहे. त््यरात अभ््यरासरापूिती,
दरम््यरान आवण नंतर संदवभ्यत केलेले सि्य आिश््यक सरावहत््य समराविष् आहे आवण त््यरात
पुस्तके, जन्यल लेख आवण करागदपत्े आहेत वज्थून सरामग्री संदवभ्यत केली गेली आहे. संदभ्य
संदभ्यग्रं्थरांपेक्षरा िेगळे आहेत की संदभ्य हे ते सरावहत््य आहेत जे िेगिेगÑ्यरा वठकराणी
अहिरालराच््यरा मुख््य मजकुररात उद्धृत केले गेले आहेत. संदभ्यग्रं्थरात अहिरालराच््यरा मजकुररात
अनेक संदवभ्यत तसेच अनेक संदभ्य नसलेले सरावहत््य समराविष् आहे. कधीकधी एखराद्रा
पुस्तकराचरा सल्लरा घेतलरा गेलरा असतरा परंतु मजकूररात त््यराचरा उल्लेख आिश््यक नराही.
अशराप्करारे संदभ्यग्रं्थरात अनेक सरावहत््यराचरा समरािेश असेल ज््यराचरा मजकूररात पुन्हरा उल्लेख
केलरा गेलरा नराही. अ्थरा्यत त््यरात संदवभ्यत सरावहत््य देखील असू शकते. दुसरीकडे संदभरा«मध््ये
मुळरात संदवभ्यत सरामग्री असेल.
्यरा घटकरा मध््ये आपण संदभ्य, ते कसे वलहरािे आवण संदभ्य सीईचे महत्ति इत््यरादéिर लक्ष केंवद्रत
करणरार आह्रोत. मुळरात आपण ्यरासराठी APA स्त्र्रोतरािर अिलंबून रराहó.
A. संदभ्ष सूची (स्वłप);
अमेररकन सरा्यक्रोलॉवजकल अस्रोवसएशन (सहरािी आिृत्ी, २००९) च््यरा प्कराशन
वन्यमरािली नुसरार पेपरमधील मरावहती अ्थ्य आवण वनष्कषरा«नरा सम्थ्यन देत्रो, म्हणून
संदभ्य उद्धरणे सरावहत््यराबद्ल केलेल््यरा दस्त?िज विधरानरांनरा सम्थ्यन
देतरात.हस्तवलवखतरातील सि्य संदभ्य संदभ्य सूचीमध््ये वदसणे आिश््यक आहे आवण सि्य
संदभ्य मजकूररात उद्धृत करणे आिश््यक आहे. संदभ्य सूची संवक्षĮ असरािी, संपूण्य
नसरािी; तुमच््यरा संश्रोधनरालरा सम्थ्यन देण््यरासराठी फक्त पुरेसे संदभ्य द्रा. संदभ्य विचरार
पूि्यक वनिडरा आवण ते अचूकपणे उद्धृत कररा. उदरा–, जर तुम्ही एखरादे अमूत्य पुनप्रा्यĮ
केले परंतु पूण्य लेख देखील पुनप्रा्यĮ केलरा नराही आवण िराचलरा नराही, तर तुमचरा संदभ्य
अमूत्य म्हणून ओळखलरा जरािरा. उद्धरणरासराठी मरानक प्वरि्यरा हे सुवनवश्चत करतरात की
संदभ्य अचूक, पूण्य आवण तपरास गेटस्य आवण िराचकरांसराठी उप्युक्त आहेत.जेव्हरा शक््य
असेल तेव्हरा, प्रा्य्रोवगक करा्यरा्यचरा हिरालरा देऊन तुमच््यरा विधरानरांचे सम्थ्यन कररा,जसे
की प्रा्य्रोवगक अभ््यरासराची पद्धत आवण पररणराम वकंिरा अनुभिजन््य अभ््यरासराचे
पुनररािल्रोकन (Lalumiere, १९९३). जेव्हरा तुम्ही अनुप्य्रोवगक करामराचरा उल्लेख munotes.in
Page 84
शैक्षवणक संश्रोधन
84 करतरा, तेव्हरा खराली वदलेल््यरा उदराहरणरांप्मराणे तुमच््यरा क्थनरात हे स्पष् कररा (बॉक्स
पहरा) वत्पराठी (१९९१) ्यरांनी वसद्धरांत मरांडलरा की परांडे (प्ेसमध््ये) ्यरांनी असरा ्युवक्तिराद
केलरा की परमेĵर (१९९३). त््यराचप्मराणे, जेव्हरा तुम्ही िराचकरालरा पराĵ्यभूमी
मरावहतीकडे वनदवेवशत करू इवच्छित असराल, तेव्हरा िराचकरालरा “पुनररािल्रोकनरासराठी ,
see” आवण “(उदरा. [लेखक, िष्य] पहरा) ्यरा िराक््यरांसह संकेत द्रा. "संदभ्य" विभराग एकरा
निीन पृķरािर मध््यभरागी "संदभ्य" लेबलसह सुरू ह्रोत्रो. संदभरा«मध््ये जन्यल्स, पुस्तके,
तरांवत्क अहिराल, संगणक प््रोग्ररामर आवण अहिरालराच््यरा मजकुररात नमूद केलेल््यरा
अप्करावशत करामरांसह सि्य दस्त?िजरांचरा समरािेश आहे. लेखक(चे) आडनराि आवण
प्कराशनराचे िष्य कंसरात वकंिरा अप्करावशत उद्धरणरांच््यरा बराबतीत संदभ्य िण्यरिमरानुसरार
लरािले जरातरात, फक्त संदभ्य उद्धृत केले जरातरात. कराहीिेळरा क्रोणतराही लेखक सूचीबद्ध
नसत्रो आवण नंतर, त््यरा वस््थतीत शीष्यक वकंिरा प्रा्य्रोजक संस््थेचरा पवहलरा शब्द प्िेश
सुरू करण््यरासराठी िरापरलरा जरात्रो. जेव्हरा कंसरात एकरापेक्षरा जरास्त नरािे उद्धृत केली
जरातरात, तेव्हरा संदभ्य अध्यविररामराने विभक्त केले जरातरात. कंसरात पृķ रिमरांक फक्त ्थेट
क्रोवटओ एनएससराठी वदलेलरा आहे. संश्रोधकराने कराळजीपूि्यक तपरासरािे की मजकूररात
नमूद केलेले सि्य संदभ्य त््यरात वदसत आहेत.
II. संदभ्ष (लेखनाची प्रशक्रया) संदभरा«चरा संदभ्य संदभ्यग्रं्थरात वमसळू न्ये. ग्रं्थसूचीमध््ये
संदभ्य विभरागरात समराविष् असलेल््यरा सि्य ग्रोष्ी आवण इतर प्कराशने समराविष् आहेत
जी उप्युक्त आहेत परंतु मजकूर वकंिरा हस्तवलवखतरामध््य े उद्धृत केलेली नराहीत.
संदभ्यग्रं्थ सरामरान््यत: संश्रोधन अहिरालरांमध््ये समराविष् केले जरात नराही. फक्त संदभ्य
सहसरा समराविष् केले जरातरात. APA स्िरूपरातील संदभ्य APA शैली मराग्यदश्यक असे
सुचविते की संदभ्य विभराग, ग्रं्थसूची आवण नरािरांच््यरा इतर सूची प््थम आडनरािराने जमरा
केल््यरा परावहजेत आवण आडनराि उपसग्य अवनिरा्य्यपणे समराविष् केले परावहजेत.
उदराहरणरा्थ्य, “मरावट्यन डी ररजके” ची “डी ररजके, एम” आवण “सैफ अल फराल्सी” ची
“अल-फलरासी, एस” म्हणून रिमिरारी लरािली जरािी. (संश्रोधन अहिराल ७९
अहिरालरातील संदभरा«सराठी प्राधरान््य ८० अरबी नरािे वलवहणे आतरा उपसग्य हरा्यफेन
करणे आहे जेणेकरून ते आडनरािरासह रराहतील.) मजकूररातील संदभ्य उद्धरण
पॅरें्थेवटक संदभ्य िरापरून केले जरातरात. बहòधरा, ्यरात लेखकराचे आडनराि आवण
प्कराशनराची तरारीख कंसरात, स्िल्पविररामराने विभक्त करणे, सराधरारणपणे संदभरा्यनंतर
लगेच वकंिरा ज््यरा िराक््यरात संदभ्य वदलेलरा आहे त््यरा िराक््यराच््यरा शेिटी ठेिलरा जरात्रो.
त्थरावप, लेखकरांसराठी िराक््यराचरा विष्य वकंिरा ऑब्जेक्ट असणे देखील सरामरान््य आहे.
अशरा िेळी फक्त िष्य कंसरात असते. उद्धरणराच््यरा सि्य प्करणरांमध््ये, लेखकराचे नराि(ने)
नेहमी लेख प्करावशत Lरालेल््यरा िषरा्यच््यरा लगेचच फॉल्रो केलरा जरात्रो. क्रोटेशनच््यरा
बराबतीत, परान रिमरांक देखील उद्धरणरामध््ये समराविष् केलरा जरात्रो. संपूण्य ग्रं्थसूची
मरावहती नंतर लेखराच््यरा शेिटी संदभ्य विभरागरात प्दरान केली जराते. APA शैली
पररभरावषत करते की संदभ्य विभरागरात केिळ लेखराच््यरा मुख््य भरागरामध््ये उद्धृत केलेले
लेख समराविष् असू शकतरात. संदभ्य विभराग असलेले दस्त?िज आवण ग्रं्थसूची
्यरातील हरा फरक आहे, ज््यरात पराĵ्यभूमी म्हणून लेखकरांनी िराचलेले स्त्र्रोत समराविष् केले munotes.in
Page 85
शैक्षवणक संश्रोधनरात संगणक अनुप््य्रोगरांचरा िरापर
85 जराऊ शकतरात परंतु दस्त?िजराच््यरा मुख््य भरागरामध््ये संदवभ्यत वकंिरा समराविष् केलेले
नराही.
आतरा संदभ्य कसे वलहरा्यचे ते पराहó ्यरा
एकल लेखकाचे स्वłप हे लेखकराचे आडनराि, त््यरानंतर ्थेट स्िल्पविरराम, त््यरानंतर
प्कराशनराचे िष्य असरािे. जेव्हरा एखरादी व््यक्ती क्थेचरा भराग म्हणून ्थेट लेखक(त््यरांचरा) संदभ्य
देते, तेव्हरा फक्त िष्य (आवण आिश््यक असल््यरास पृķ रिमरांक) कंसरात बंवदस्त रराहील.
एकरावधक लेखकरांसराठी समरान आहे. उदराहरणे खराली वदली आहेत: "अलीकडील अभ््यरासरात
मद्परानराचे संभराव््य अनुिरांवशक करारण आQळले (पॉवलंग, २००५)." "पॉवलंग (२००५) ्यरांनी
मद्परानराचे संभराव््य अनुिरांवशक करारण श्रोधून कराQले."
प्रकाशित लेखात शदसÁयासाठी दोन लेखक लेखक सरादर केले परावहजेत. ते बंद कंसरात
उद्धृत केले असल््यरास, त््यरांच््यरा दरम््यरान अ1परस1ड (&) िरापररा. कंसरात बंद केलेले नसल््यरास
विस्तराररत “आवण” िरापररा. उदराहरणे खराली वदली आहेत: "अलीकडील अभ््यरासरात
मद्विकरारराचे संभराव््य अनुिरांवशक करारण आQळले (पॉवलंग आवण वलउ, २००५) "पॉवलंग
आवण वलऊ (२००५) ्यरांनी मद्विकरारराचे संभराव््य अनुिरांवशक करारण श्रोधले."
तीन ते पाच लेखक तीन ते पराच लेखकरांसह, लेखराच््यरा पवहल््यरा संदभरा्यमध््ये सि्य लेखकरांचरा
समरािेश ह्रोत्रो. त््यराच दस्त?िजरातील नंतरचे उद्धृत मुख््य लेखकराच््यरा लेखराचरा संदभ्य घेऊ
शकतरात आवण फक्त "et al." सि्य लेखकरांनी संदभ्य विभरागरात उपवस््थत असणे आिश््यक
आहे. अलीकडील अभ््यरासरात संभराव््य अनुिरांवशक आQळले
मद्परानराचे करारण (पॉवलंग, वलऊ आवण गुओ, २००५). उदराहरणे खराली वदली आहेत:
"Pauling, Liu, and Guo ( २००५) ्यरांनी एक अभ््यरास केलरा ज््यरामध््ये अल्क्रोह्रोल
वलLमचे संभराव््य अनुिरांवशक करारण श्रोधले गेले." ८१ “पॉवलंग आवण इतर. (२००५)
मद्परानराचे संभराव््य अनुिरांवशक करारण श्रोधून कराQले. "अलीकडील अभ््यरासरात मद्परानराचे
संभराव््य अनुिरांवशक करारण आQळले (पॉवलंग एट अल., २००५)." सहा शकंवा सात लेखक
(िष्य) मजकूररातील ्य्रोग््य स्िरूप आहे (प््थम लेखक et al., वकंिरा First Author et al.
(िष्य). खराली वदलेली उदराहरणे: “Brown et al. ( २००५) मद्परानराचे संभराव््य अनुिरांवशक
करारण श्रोधले. .” संदभ्य विभरागरात, सहरा वकंिरा सरात लेखक असल््यरास सि्य लेखकरांची नरािे
समराविष् केली परावहजेत. आठ शकंवा अशधक लेखक मजकूररात, पवहले आवण त््यरानंतरचे सि्य
संदभ्य प््थम लेखक आवण इतर (िष्य) वकंिरा ( प््थम लेखक आवण इतर., िष्य). संदभ्य
सूचीमध््ये, पवहल््यरा सहरा लेखकरांची ्यरादी कररा, आवण नंतर एक लंबितु्यळ (तीन पूण्यविरराम)
ठेिरा आवण नंतर शेिटच््यरा लेखकराची ्यरादी कररा. खराली वदलेले उदराहरण: “रिराऊन, ए.बी.,
जॉन्सन, सी. , Laird, K., Howard, O. P., Evans, S., . . . Pritchard, J. ( २००४).
..... (अभ््यरासरात आठ वकंिरा अवधक लेखक आहेत)” एकरावधक प्कराशने, एकच लेखक जर
एखराद्रा लेखकराकडे असेल तर तुम्हरालरा उद्धृत करण््यराची इच्वछित असलेली एकरावधक
प्कराशने, तुम्ही करालरानुरिमराने प्कराशनराची िषवे विभक्त करण््यरासराठी स्िल्पविरराम िरापरतरा
(सिरा्यत जुने ते सिरा्यत अलीकडील). जर प्कराशने एकराच िषती आली, तर प्कराशन मॅन््युअल
a, b, c, इ प्त््य्य िरापरण््यराची वशफरारस करते. . (लक्षरात ठेिरा की संदभ्य सूचीमध््ये संबंवधत
अक्षरे िरापरली जरािीत आवण हे संदभ्य शीष्यकरानुसरार िण्यरिमरानुसरार रिमराने लरािरािेत). खराली munotes.in
Page 86
शैक्षवणक संश्रोधन
86 वदलेले उदराहरण: "अलीकडील अभ््यरासरात मद्विकरारराचे संभराव््य अनुिरांवशक करारण आQळले
आहे (पॉवलंग, २००४, २००५a, २००५b)." “ पॉवलंग (२००४, २००५a, २००५b)
्यरांनी मद्विकरार असलेल््यरा अभ््यरासराचे आ्य्रोजन केले आहे”
एकाशधक प्रकािनांचे संभराव््य अनुिरांवशक करारण समराविष् केले आहे,
शभन्न लेखक वरील एका लेखकरासराठी वन्यमरांचे परालन कररा आवण लेख िेगळे करण््यरासराठी
अध्यविरराम िरापररा. उद्धरण प््थम लेखकराच््यरा िण्यरिमरानुसरार, नंतर करालरिमरानुसरार असरािे.
खराली वदलेले उदराहरण: “अलीकडील अभ््यरासरांमध््ये मद्परानराचे संभराव््य अनुिरांवशक करारण
आQळले (अल्फ्रोड्य, १९९५; पॉवलंग, २००४, २००५; वसरकीस, २००३)”
्थेट कोटzस िरीलप्मराणेच वन्यम ्ये्थे लरागू ह्रोतरात, स्िरूप (लेखक, िष्य, पृķ रिमरांक).
खराली वदलेले उदराहरण: "त््यराचे ित्यन इतके नराटकी्य करा बदलले आहे असे विचरारले असतरा,
मॅक्सने सरळ म्हटले, "मलरा िराटते की हे मजबुतीकरण आहे" (पॉवलंग, २००४, पृ. ६९)."
• तुमची प्रगती तपासा ;
• संदभ्य करा्यरा्यचे महत्ति स्पष् कररा
_________________________________________________________ _
__________________________________________________________
३.६.२ िैक्षशणक संिोधनातील शवश्ेर्ण
विश्ेषण हे शैक्षवणक क्षेत्राशी संबंवधत मरावहती चे पद्धतशीर संकलन आवण विश्ेषण आहे.
्यरात– विद्रार््यरा«चे वशक्षण, परस्परसंिराद, वशकिण््यराच््यरा पद्धती, वशक्षक प्वशक्षण आवण
िगरा्यतील गवतशीलतरा ्यरासह विविध पद्धती आवण वशक्षणराच््यरा विविध पैलूंचरा समरािेश असू
शकत्रो. ्थीमॅवटक ˀनरावलवसस (TA) हरा मरानसशरास्त्र, आर्रोग््य सेिरा, खेळ आवण व््यरा्यराम
आवण वशक्षणरासह इतर अनेक क्षेत्रांमध््ये सरामरान््यत3 िरापरलरा जराणराररा गुणरात्मक मरावहती
विश्ेषण दृष्ीक्रोन आहे. TA चरा िरापर गुणरात्मक मरावहती मधील नमुने वकंिरा ्थीम
ओळखण््यरासराठी केलरा जरात्रो. इतर प्करारच््यरा गुणरात्मक मरावहती विश्ेषणरामध््ये क्रोवडंग
आवण/वकंिरा सरामग्री विश्ेषण, संकल्पनरा नकराशरा विश्ेषण, प्िचन वकंिरा िण्यनरात्मक
विश्ेषण, ग्रराउंडेड वसद्धरांत, घटनरात्मक विश्ेषण वकंिरा व््यराख््यरात्मक घटनराशरास्त्री्य विश्ेषण
(IPA) शैक्षवणक संश्रोधनरातील तपशीलिरार विश्ेषण हरा एक विस्तृत विष्य आहे ज््यराचरा
विचरार केलरा जराऊ शकत्रो.
वभन्न दृष्ीक्रोन आवण पद्धती. ्ये्थे विचराररात घेण््यरासरारखे कराही महत्तिराचे मुद्े आहेत:
• शैक्षवणक संश्रोधनरातील विश्ेषण ही शैक्षवणक क्षेत्राशी संबंवधत विविध स्त्र्रोतरांकडून
ग्रोळरा केलेल््यरा मरावहतीचे परीक्षण आवण व््यराख््यरा करण््यराची प्वरि्यरा आहे. munotes.in
Page 87
शैक्षवणक संश्रोधनरात संगणक अनुप््य्रोगरांचरा िरापर
87 • शैक्षवणक संश्रोधनरातील विश्ेषण हे संश्रोधन प्श्नराचे स्िरूप, मरावहती आवण िरापरलेल््यरा
पद्धतé िर अिलंबून गुणरात्मक वकंिरा पररमराणरात्मक असू शकते.
• शैक्षवणक संश्रोधनरातील गुणरात्मक विश्ेषणरामध््ये शब्द, प्वतमरा वकंिरा वरि्यरा ्यरांसरारख््यरा
संख््यरात्मक नसलेल््यरा मरावहतीमधील नमुने वकंिरा ्थीम ओळखणे समराविष् असते.
गुणरात्मक विश्ेषणराचे कराही सरामरान््य प्करार म्हणजे ्थीमॅवटक विश्ेषण, क्रोवडंग
आवण/वकंिरा सरामग्री विश्ेषण, संकल्पनरा नकराशरा विश्ेषण, प्िचन वकंिरा िण्यनरात्मक
विश्ेषण, ग्रराउंडेड व्थअरी, phenomenological विश्ेषण वकंिरा व््यराख््यरात्मक
phenomenological विश्ेषण (IPA).
• शैक्षवणक संश्रोधनरातील पररमराणरात्मक विश्ेषणरामध््ये संख््यरात्मक मरावहती िर
सरांवख््यकी्य तंत्े लरागू करणे समराविष् असते, जसे की चराचणी गुण, सिवेक्षणे वकंिरा
प््य्रोग.पररमराणरात्मक विश्ेषणरा चे कराही सरामरान््य प्करार म्हणजे िण्यनरात्मक
आकडेिरारी, अनुमरानरात्मक आकडेिरारी, प्वतगमन विश्ेषण, घटक विश्ेषण वकंिरा
मेटरा-विश्ेषण.
• शैक्षवणक संश्रोधनरातील विश्ेषण हे संश्रोधन प्श्न, सैद्धरांवतक चौकट आवण
संश्रोधकराच््यरा नैवतक तत्तिरांĬरारे मराग्यदश्यन केले परावहजे. संश्रोधकराने प्त््येक प्करारच््यरा
विश्ेषणराची तराकद आवण म्यरा्यदरा देखील जराणून घेतल््यरा परावहजेत आवण त््यरांच््यरा
हेतूसराठी सिरा्यत ्य्रोग््य वनिडरा.
• शैक्षवणक संश्रोधनरातील विश्ेषण स्पष्पणे आवण परारदश्यकपणे नŌदिले गेले परावहजे,
वनष्कष्य आवण वनष्कषरा«नरा सम्थ्यन देण््यरासराठी पुरेशरा तपशील आवण पुरराव््यरासह.
विश्ेषणराच््यरा िैधतरा वकंिरा विĵरासराह्यतेिर पररणराम करणराö्यरा क्रोणत््यराही म्यरा्यदरा वकंिरा
पूिरा्यग्रह देखील संश्रोधकराने मरान््य केले परावहजेत.
• तुमची प्रगती तपासा ;
प्श्न विश्ेषण प्वरि्येसराठी क्रोणते महत्तिराचे मुद्े विचराररात घेतले जरातरात? .
_______________________________________________________ ___
__________________________________________________________
सराधरारणपणे प्कल्प, तपरास, श्रोध, श्रोधवनबंध, प्बंध ्यरांसरारख््यरा संश्रोधन असराइनमेंट ्यरा
िगरा्यत ्येतरात. संश्रोधन अहिराल हरा एक व््यिवस््थत त्यरार केलेलरा दस्त?िज आहे ज्रो
पद्धतशीर तपरासणी च््यरा प्वरि्यरा, मरावहती आवण वनष्कषरा«ची रूपरेषरा देत्रो. हरा एक महत्तिराचरा
दस्त?िज आहे ज्रो संश्रोधन प्वरि्येचरा प्त््यक्ष लेखराज्रोखरा म्हणून कराम करत्रो आवण त्रो
सरामरान््यत: मरावहतीचरा िस्तुवनķ आवण अचूक स््रोत मरानलरा जरात्रो.
अ) चांगला संिोधन अहवालाची वैशिष्zये ; munotes.in
Page 88
शैक्षवणक संश्रोधन
88 एक चरांगलरा संश्रोधन अहिराल कराही िैवशष्््यरांĬरारे वचन्हरांवकत केलरा जरात्रो:
१. एक चरांगलरा संश्रोधन अहिराल स्पष्पणे, अगदी स्रोÈ्यरा भराषेत वलवहलरा गेलरा परावहजे
आवण संपूण्य संश्रोधन प्वरि्येचे तपशीलिरार सरादरीकरण वदले परावहजे.
२. ्य्रोग््य िस्तुवनķ स्पष्ीकरणरांसह मरावहतीटेबल/ मरावहती तक्तरा आवण आकृत््यरांमध््ये
सरादर केलरा परावहजे. शेिटच््यरा भरागरामध््ये समरार्रोपराच््यरा वटÈपण््यरा, मुख््य वनष्कष्य आवण
वशफरारसी, जर असतील तर समराविष् केल््यरा परावहजेत.
३. भराषरा आवण शैली शैक्षवणक, Cपचराररक, कमी स्पष् आवण स्रोपी असरािी. .
४. हरा अहिराल सरामरान््यत3 संश्रोधकराने ग्रोळरा केलेल््यरा मरावहतीिर आधराररत असत्रो.
त्थरावप, दुÍ्यम मरावहती च््यरा आधरारे वलवहलेले अहिराल देखील पद्धतशीर आवण स्पष्
रीतीने सरादर केले जरातरात.
५. संश्रोधन अहिराल सरामरान््यत: तृती्य व््यक्तीमध््ये वलवहलरा गेलरा परावहजे आवण 'मी', 'मी',
'मरा्य' इत््यरादी सि्यनरामरांचरा िरापर केलरा गेलरा परावहजे. अहिरालराने िराचकरांनरा ्य्रोग््य शीष्यके,
शीष्यक, उपशीष्यके, तक्ते, ्यरांसरारख््यरा पद्धतशीर सरादरीकरणराची स्रो्य केली परावहजे.
६. आिश््यक ते्थे आलेख, भराग आवण अगदी बुलेट पॉइंट्स. अहिराल सरामरान््यत:
संबंवधत अवधकरारी, कॉपवोरेट संस््थरा, संस््थरा आवण सरकराररांĬरारे समस््यरांचे वनरराकरण
आवण ध्रोरण त्यरार करण््यरासराठी वशफरारसी देखील पराठितरात.
[. संिोधन अहवालाचे प्रकार
संश्रोधन अहिरालराचे िगतीकरण २ ग्रोष्éिर आधराररत आहे; संश्रोधनराचे स्िरूप आवण
लवà्यत प्ेक्षक.
क. संिोधनाचे स्वłप
शैक्षवणक संश्रोधनरात संगणक अनुप््य्रोगरांचरा िरापर
I) गुणाÂमक संिोधन अहवाल;
हरा अहिरालराचरा प्करार गुणरात्मक संश्रोधनरासराठी वलवहलरा जरात्रो. हे पद्धतशीर
तपरासणीच््यरा गुणरात्मक पद्धतीच््यरा पद्धती, प्वरि्यरा आवण वनष्कषरा«ची रूपरेषरा देते.
शैक्षवणक संश्रोधनरामध््ये, गुणरात्मक संश्रोधन अहिराल एखराद्रालरा त््यराचे ज्रान लरागू
करण््यराची आवण गुणरात्मक संश्रोधन प्कल्परांचे वन्य्रोजन आवण अंमलबजरािणी
करण््यरात कौशल््य विकवसत करण््यराची संधी प्दरान करत्रो.
ll) गुणाÂमक संिोधन
अहिराल हरा सहसरा िण्यनरात्मक असत्रो. म्हणूनच, संश्रोधन प्वरि्येचे तपशील सरादर
करण््यराव््यवतररक्त , तुम्ही पररमराणरात्मक संश्रोधन अहिराल मरावहतीचे िण्यनरात्मक िण्यन
देखील त्यरार केले परावहजे पररमराणरात्मक संश्रोधन अहिराल हरा एक प्करारचरा संश्रोधन munotes.in
Page 89
शैक्षवणक संश्रोधनरात संगणक अनुप््य्रोगरांचरा िरापर
89 अहिराल आहे ज्रो पररमराणरात्मक पुनशवोधरासराठी वलवहलरा जरात्रो. पररमराणरात्मक
संश्रोधन हरा एक पद्धतशीर तपरासणीचरा प्करार आहे ज्रो संश्रोधन प्श्नरांची उत्रे
श्रोधण््यरासराठी संख््यरात्मक वकंिरा सरांवख््यकी्य मूल््यरांकडे लक्ष देत्रो. ्यरा प्करारच््यरा
संश्रोधन अहिरालरात, संश्रोधक संश्रोधन प्वरि्यरा आवण वनष्कषरा«नरा सम्थ्यन देण््यरासराठी
पररमराणरात्मक मरावहती सरादर करत्रो.
lll) गुणाÂमक संिोधन अहवाला¸या शवपरीत जो मु´यत3
िण्यनरात्मक असत्रो, पररमराणरात्मक संश्रोधन अहिराल संख््यरांसह करा्य्य करत्रो; म्हणजेच
ते संख््यरात्मक स्िरूपराचे आहे. नॉलेज गॅÈसची ओळख संश्रोधन अहिरालराĬरारे, तुम्ही
पुQील चौकशीसराठी ज्रानरातील अंतर ओळखण््यरास सक्षम असराल. एक संश्रोधन
अहिराल दश्यवित्रो की पद्धतशीर तपरासणी आिश््यक असलेल््यरा इतर क्षेत्रांनरा सूवचत
करतरानरा करा्य केले गेले. मराकवेट ररसच्यमध््ये, एक ररसच्य ररप्रोट्य तुम्हरालरा मराकवेटच््यरा
गरजरा आवण विवशष् ग्रोष्ी एकरा दृष्ीक्षेपरात समजून घेण््यरास मदत करेल. संश्रोधन
अहिराल आपल््यरालरा अचूक आवण संवक्षĮ पद्धतीने मरावहती सरादर करण््यरास अनुमती
देत्रो. हे िेळेचे करा्य्यक्षम आवण व््यरािहराररक आहे करारण, संश्रोधन अहिरालरात, तुम्हरालरा
तुमच््यरा संश्रोधनराच््यरा करामराचे िै्यवक्तकररत््यरा तपशील देण््यरासराठी िेळ घरालिरा्यचरा
नराही. तुम्ही ईमेलĬरारे अहिराल सहजपणे पराठिू शकतरा आवण भरागधरारकरांनरा ते पराहó
शकतरा.
संिोधन अहवाल प्मुख भराग विभराग प्रा्थवमक भराग १. शीष्यक २. प्मराणपत्/अवधकृततरा दस्त?िज
३. सरामग्री
४. प्स्तरािनरा आवण परािती
५. टेबल्स/आकृतéची ्यरादी
६. पररिणती शब्द (लरागू असल््यरास) मुख््य भराग १. पररच्य २. सरावहत््यराची समीक्षरा
३. संश्रोधन उवद्ष्े/प्श्न/कल्पनरा
४. संश्रोधन पद्धती
५. मरावहती विश्ेषण/पररणराम/चचरा्य munotes.in
Page 90
शैक्षवणक संश्रोधन
90 ६. वनष्कष्य आवण वनष्कष्य ७. वशफरारशी शेिटचरा भराग १. समराĮी/संदभ्य २. पररवशष्
३. ग्रं्थसूची
४. वनदवेशरांक
A. प्रा्थशमक भाग
संश्रोधन अहिरालराच््यरा प्रा्थवमक भरागरामध््ये अहिरालराचे शीष्यक पृķ, संश्रोधन
प्य्यिेक्षकराĬरारे प्मराणीकरणराच े प्मराणपत् वकंिरा संश्रोधन प्रा्य्रोजक एजन्सीĬरारे
मरान््यतरा/प्रावधकरण पत्, अध््यरा्य ्य्रोजनेिर आधराररत अहिरालराची सरामग्री, अग्रलेख,
प्स्तरािनरा आवण परािती, आवण सरारणी वकंिरा आकृत््यरांची ्यरादी, जर असेल तर.
सहसरा प्रास्तराविक क्षेत्राच््यरा तज्राĬरारे वलवहलेले असते. प्स्तरािनरा हरा अहिरालराचरा
चेहररा आहे, म्हणजे संश्रोधन समस््यरा, उवद्ष्े आवण संश्रोधकराच््यरा दृवष्क्रोनराबद्ल
्थ्रोडक््यरात चचरा्य. सरारण््यरा वकंिरा आकृत््यरा सरामरान््यत3 प्करण रिमरांक आवण सरातत््य
असलेल््यरा सरारण््यरांच््यरा आधराररािर रिमरांवकत केल््य
B. मु´य भाग
a. पररचय
तुमच््यरा अहिरालराचराउद् ेश. प्बंध विधरान ्ये्थे उप्युक्त ठरेल. पराĵ्यभूमी
मरावहतीमध््ये ्यरा विष्यरािर आधीपरासूनच उपलब्ध असलेल््यरा सरावहत््यराचे
संवक्षĮ पुनररािल्रोकन समराविष् असू शकते जेणेकरुन तुम्ही ्यरा क्षेत्रात तुमचे
संश्रोधन 'ठेिण््यरास' सक्षम असराल. अहिरालराच््यरा संरचनेच््यरा रूपरेषेचे कराही
संवक्षĮ तपशील. सरावहत््यराचे पुनररािल्रोकन कररा तुमच््यरा पद्धती आवण
b. ‘साशहÂय सवकेक्षण’
हे संश्रोधकराने समस््यरा वनिडण््यरापूिती आवण नंतर केले जराणरारे पवहले प्मुख
करा्य्य आहे. वनिडलेल््यरा संश्रोधनराची समस््यरा वनवश्चत करण््यरासराठी समस््यरा
वनिडण््यराआधीच हे केले जराऊ शकते. Lit erature सिवेक्षण परार पराडण््यराचे
मुख््य करारण म्हणजे वनिडलेल््यरा संश्रोधन समस््येशी संबंवधत इतर ल्रोकरांच््यरा
करामरांची ओळख करून देणे आवण विकवसत करणे. ्यरामध््ये सरामरान््यत3
शैक्षवणक जन्यल्समधील पुस्तके आवण पेपस्यच््यरा स्िरूपरात वलवखत करामरांचे
सिवेक्षण वकंिरा श्रोध समराविष् असत्रो आवण, अक्षरे, दस्त?िज, वचत्पट वकंिरा
इतर आउटपुट देखील सरांगरा. सरावहत््य सिवेक्षणराचे अनेक प्करार आहेत, आवण munotes.in
Page 91
शैक्षवणक संश्रोधनरात संगणक अनुप््य्रोगरांचरा िरापर
91 ते एखराद्राच््यरा गरजरांिर अिलंबून असते जसे की उद्धरणे, अितरण, संदभ्यग्रं्थ,
अनुरिमवणकरा इत््यरादी. सरावहत््य पुनररािल्रोकनरामध््य े संश्रोधनराशी संबंवधत
प्मुख करा्यरा«चरा ्थ्रोडक््यरात आQरािरा घेतलरा जरात्रो. करामरांचे ्थीमॅवटक
िगतीकरणराच््यरा आधरारे पुनररािल्रोकन केले जराऊ शकते वकंिरा करालरिमरानुसरार
केले जराऊ शकते. अभ््यरासरामध््ये विद्मरान अंतर, फरक वकंिरा अंतर
दश्यविणराö्यरा संश्रोधनराच््यरा समस््येच््यरा संदभरा्यत विश्ेषणरात्मक रीतीने
पुनररािल्रोकन केलेल््यरा करा्यरा्यचे मुख््य ्युवक्तिराद, सरामग्री वकंिरा श्रोध अध्रोरेवखत
करण््यरास संश्रोधक सक्षम असरािे.
C. संिोधन पध्दती / ररसच॔ मे्थडॉलॉजी :
संश्रोधन पध्दती म्हणजे एखराद्रा विवशष् संश्रोधन समस््येबद्ल मरावहती
श्रोधण््यरासराठी, िगतीकरण करण््यरासराठी, वनिडण््यरासराठी , प्वरि्यरा करण््यरासराठी
आवण विश्ेषण करण््यरासराठी विशेष प्वरि्यरा, सराधने आवण तंत्रांचरा अिलंब
करणे. संश्रोधन दस्त?िजरात, ते पेपर अस्रो, प्बंध अस्रो, प्बंध अस्रो वकंिरा
प्कल्प अस्रो, पद्धतशरास्त्र विभराग िराचकरालरा गंभीरपणे मूल््यरांकन करू देत्रो
अभ््यरासराची एकूण िैधतरा आवण विĵसनी्यतरा. Jansen and Warren
(२०२०) ्यरांचे वनरीक्षण आहे की संश्रोधन पद्धतीचरा संदभ्य फक्त क्रोणत््यराही
वदलेल््यरा संश्रोधनराच््यरा व््यरािहराररक "कसे" चरा आहे. अवधक विवशष्पणे,
संश्रोधनराची उवद्ष्े आवण उवद्ष्े पूण्य करणरारे िैध आवण ्य्रोग््य पररणराम सुवनवश्चत
करण््यरासराठी संश्रोधक पद्धतशीरपणे अभ््यरासराची रचनरा कशी करत्रो ्यराबद्ल
आहे. त््यरामध््ये संश्रोधनराचरा दृवष्क्रोन, नमुनरा ्य्रोजनरा, मरावहती स््रोत,
प्श्नरािलीचरा प्करार इत््यरादéचरा समरािेश आहे. पद्धती विभरागरात संश्रोधकराने ज््यरा
संश्रोधन पद्धतीचरा अिलंब केलरा आहे त््यराची तपशीलिरार चचरा्य करत्रो. त््यराने
करा्य केले आवण कसे केले. करा्य्यपद्धती स्पष्पणे वलवहली परावहजे जेणेकरून
इतर संश्रोधकरांनरा देखील ते समजेल आवण त््यराच प्करारच््यरा संश्रोधन
प््यत्नरांमध््ये त््यराचे अनुसरण करतरा ्येईल. पद्धत सरामरान््यत3 वनवष्रि्य
आिराजरात वलवहली जराते उदरा. सवरि्य आिराजरात वलवहण््यरा?िजी ‘स्तरीकृत
नमुन््यराच््यरा आधरारे ल्रोकसंख््यरा वनिडली गेली’ वकंिरा ‘प्वतसरादकत््यरा«नरा प्श्नरांची
उत्रे देण््यरास सरांवगतले गेले’ उदरा. ‘मी प्वतसरादकत््यरा«नरा प्श्नरािली भरण््यरास
सरांवगतले’.
d. माशहती शचकìÂसा /माशहती ˀनाशलशसस ;
मरावहती वचकीत्सरा’ ही फस्ट्य ह1ड मरावहती संकवलत केल््यरािर पराळरा्यची परा्यरी
आहे. हे मरावहती चे परीक्षण, स्पष्ीकरण, स्पष्ीकरण आवण स्पष्ीकरण
करण््यराच््यरा प्वरि्येचरा संदभ्य देते, ज््यरा दरम््यरान संकल्पनरा वकंिरा वसद्धरांत
विचराररात घेतले जराण््यराची, प्गत आवण विकवसत ह्रोण््यराची शक््यतरा आहे.
सराधने वकंिरा तंत्रांचरा िरापर मरावहती चे स्िरूप आवण त््यराचे विश्ेषण
करण््यरासराठी सराधनरांची उप्युक्ततरा ्यरािर अिलंबून असते. हे प्रा्थवमक munotes.in
Page 92
शैक्षवणक संश्रोधन
92 विश्ेषण वकंिरा गृहीतके चराचणीमध््ये देखील िगतीकृत आहे. आधीच््यरा मरावहती
मध््ये आलेख वकंिरा सरारण््यरांचे सरादरीकरण समराविष् आहे, तर नंतरचे
सुरुिरातीस केलेल््यरा अनुमरानरांच््यरा (कल्पनरा) चराचणीचरा संदभ्य देते.
e) पररमाणवाचक (संख््यरात्मक) वकंिरा गुणरात्मक (पराठ््य) असू शकत्रो. मरावहती
संकलनरात लरागू केलेल््यरा पद्धती वकंिरा पद्धती आवण मरावहती विश्ेषणरामध््ये
लरागू केलेली सराधने आवण तंत्े ्यरांच््यरा आधराररािर पररणराम अभ््यरासराच््यरा एफ
इंवडंग्सचे प्वतवनवधत्ि करतरात. वनकरालरांनी संश्रोधनराचे वनष्कष्य पद्धतशीरपणे
आवण तक्यसंगत रिमराने पूिरा्यग्रह वकंिरा अ्थ्य न लराितरा नमूद केले परावहजेत.
्ये्थेच संश्रोधकराने त््यरालरा करा्य सरापडले आहे ते सूवचत केले आहे. स्रोÈ्यरा
शब्दरात सरांगरा्यचे तर हरा मरावहती संकवलत केलेलरा आवण व््यिवस््थतपणे
मरांडलेलरा मरावहती आहे.
f) चचा्ष
चचरा्य मुख््यत3 नैसवग्यक विज्रान वकंिरा पररमराणरात्मक अभ््यरासराचरा भराग बनते.
त्थरावप, ते सरामरावजक विज्रानरामध््ये देखील िरापरले जराऊ शकतरात जे्थे मरावहती
कराटवोग्ररावफक पद्धतीने पररमराणिराचक पद्धतीने सरादर केलरा जरात्रो वकंिरा नमुने
वकंिरा आकृती देखील गुणरात्मक संश्रोधनरात कराQली जराते. 'चचवेचरा उद्ेश हरा
आहे की तुम्ही श्रोधल््यरा गेलेल््यरा संश्रोधनराच््यरा समस््येबद्ल आधीच करा्य
मराहीत ह्रोते त््यरा प्कराशरात तुमच््यरा वनष्कषरा«चे महत्ति स्पष् करणे आवण त््यराचे
िण्यन करणे आवण तुम्ही घेतलेल््यरा समस््येबद्ल क्रोणतीही निीन समज वकंिरा
Āेश अंतदृ्यष्ी स्पष् करणे.
*चच्यमध््ये वनष्कष्यविचराररात घेणे ही चचरा्य नेहमी आपण मरांडलेले संश्रोधन प्श्न
वकंिरा गृहीतके आवण आपण पुनररािल्रोकन केलेल््यरा सरावहत््यराĬरारे पररच्यराशी
ज्रोडली जराईल, परंतु ती केिळ प्स्तरािनेची पुनररािृत्ी वकंिरा पुनर्यचनरा करत
नराही; चचवेने नेहमी स्पष् केले परावहजे की तुमच््यरा अभ््यरासराने संश्रोधनराच््यरा
समस््येबद्ल िराचकरांची समज कशी पुQे नेली आहे वत्थून तुम्ही प्स्तरािनराच््यरा
शेिटी स्रोडले ह्रोते’(पॉल २००८). मी ्यरा विभरागरात पररणरामरांची प्रासंवगकतरा
आवण त््यरा क्षेत्रातील इतर संश्रोधनराशी वनष्कष्य कसे जुळतरात ्यरािर चचरा्य करत्रो.
ते तुमच््यरा सरावहत््य पुनररािल्रोकनराशी आवण तुमच््यरा पररच्यरात्मक प्बंध
विधरानराशी संबंवधत असेल.
g) शनÕकर््ष
वनष्कष्य म्हणजे केलेल््यरा अभ््यरासराचे विस्तृत रेखरावचत् आवण मुख््य वनष्कष्य
आवण सूचनरांचरा संदभ्य आहे. ्यरालरा अभ््यरासरातील प्मुख वनष्कषरा«चरा सराररांश
देखील म्हणतरा ्येईल. वनष्कषरा्यत संश्रोधकरांनरा सल्लरा वदलरा जरात्रो की मरागील
प्करणरांमध््ये क्रोणतीही निीन मरावहती वकंिरा कल्पनरा समराविष् करू न्ये. munotes.in
Page 93
शैक्षवणक संश्रोधनरात संगणक अनुप््य्रोगरांचरा िरापर
93 त्थरावप, क्रोणीही अभ््यरासराच््यरा म्यरा्यदरा आवण त््यराच््यरा उप्युक्ततेचे क्षेत् आवण
अनुप््य्रोग वनवद्यष् करू शकत्रो.
h) शिZारिी सराधरारणपणे समरार्रोपराच््यरा भरागरामध््ये वकंिरा वनष्कषरा«मध््ये समराविष्
केल््यरा जरातरात. त्थरावप, ते स्ितंत्पणे देखील सरादर केले जराऊ शकतरात.
वशफरारस केलेल््यरा तरारखरांमध््ये तुमच््यरा वनष्कषरा«च््यरा पररणरामी करा्य कररािे
लरागेल ्यरासराठीच््यरा सूचनरांचरा समरािेश ह्रोत्रो. वशफरारसी सहसरा प्राधरान््य रिमराने
सूचीबद्ध केल््यरा जरातरात. अहिरालराचरा शेिटचरा भराग 'द एंड पराट्य' मध््ये
एंडन्रोट्स, संदभ्य, पररवशष्, ग्रं्थसूची आवण अनुरिमवणकरा ्यरांचरा समरािेश आहे.
अहिरालरात फूट न्रोट्स िरापरल््यरा गेल््यरा नसतील तर त््यरात एंडन्रोट्सचराही
समरािेश ह्रोत्रो. एंडन्रोट्स तळटीपरांप्मराणे असतरात परंतु त््यरा प्त््येक पृķराच््यरा
तळराशी नसून मरागील बराजूस असतरात. ्यरामध््ये ररव्Ļू ऑफ ररलेट एड
वलटरेचर वकंिरा अहिरालराच््यरा इतर क्रोणत््यराही विभरागरांमध््ये उद्धृत केलेल््यरा सि्य
करामरांचे संदभ्य तसेच क्रोटेशनचे संदभ्य, प्त््यक्ष वकंिरा अप्त््यक्ष, इतर
स्त्र्रोतरांकडून घेतलेले वकंिरा क्रोणत््यराही तळटीप वटÈपण््यरांचरा समरािेश असेल.
समराविष् केले आहे. हे text ( वहल १९७०) मध््ये सरादर केल््यराप्मराणे
संख््यरात्मक रिमराने सूचीबद्ध केले आहेत.
j) संदभ्षúं्थ सूचीमध््ये अहिरालरात िरापरलेले वकंिरा पराĵ्यभूमी मरावहतीसराठी
संदवभ्यत केलेले सि्य संदभ्य समराविष् आहेत. संदभ्यग्रं्थराची त्यरारी विवशष्
नमुन््यरांिर आधराररत आहे. कृप्यरा संदभ्यसूची कशी त्यरार कररािी हे
वशकण््यरासराठी स्टराईलशीट तपरासरा.
k) पररशिष्े टे[ल/आकडे, कृती, दस्त?िज, पत्े, भराषणे वकंिरा इतर सरामग्रीच््यरा
स्िरूपरात क्रोणतीही मरावहती जी विश्ेषणरासराठी पूण्यपणे केंद्रस््थरानी नसलेली
परंतु नमूद करणे आिश््यक आहे ती पररवशष्रांमध््ये ठेिली जराते. ्यराने
अहिरालरात अवतररक्त मरावहती ज्रोडली परावहजे. आपण समराविष् केल््यरास
पररवशष्रांचरा अहिरालराच््यरा मुख््य भरागरामध््ये संदभ्य वदलरा जराणे आिश््यक आहे
आवण त््यरांचरा समरािेश करण््यरासराठी स्पष् हेतू असणे आिश््यक आहे. प्त््येक
पररवशष्राचे नराि आवण रिमरांक वदलेलरा असणे आिश््यक आहे.
३.६.४ अहवाल लेखन संिोधन
अहिरालरांच््यरा ऍवÈलकेशन्समध््ये अनेक ऍवÈलकेशन्स असतरात, ज््यरात खरालील ग्रोष्éचरा
समरािेश ह्रोत्रो:
• संिोधन शनÕकर््ष संप्रेर्ण करणे:
संश्रोधन अहिरालराचरा प्रा्थवमक उप्य्रोग म्हणजे अभ््यरासराचे पररणराम इतर संश्रोधक,
भरागधरारक वकंिरा सरामरान््य ल्रोकरांप्य«त प्रोह्रोचिणे. अहिराल निीन ज्रान, अंतदृ्यष्ी आवण
श्रोध ्यरा क्षेत्रातील इतररांसह सरामराव्यक करण््यराचरा एक मराग्य म्हणून करा्य्य करत्रो.
• धोरण आशण सराव माशहती देणे: munotes.in
Page 94
शैक्षवणक संश्रोधन
94 संश्रोधन अहिराल वनण्य्य घेणराö्यरांसराठी पुररािरा-आधराररत वशफरारसी देऊन ध्रोरण आवण
सरराि सूवचत करू शकतरात. उदराहरणरा्थ्य, निीन Cषधराच््यरा पररणरामकरारकत े िरील
संश्रोधन अहिराल वन्यरामक संस््थरांनरा त््यरांच््यरा वनण्य्य प्वरि्येत सूवचत करू शकत्रो.
• पुQील संिोधनास सहाÍय करणे:
संश्रोधन अहिराल विवशष् क्षेत्रात पुQील संश्रोधनरासराठी परा्यरा प्दरान करू शकतरात.
इतर संश्रोधक निीन संश्रोधन प्श्न विकवसत करण््यरासराठी वकंिरा विद्मरान संश्रोधनरािर
आधराररत अहिरालराचे वनष्कष्य आवण करा्य्यपद्धती िरापरू शकतरात.
• काय्षक्रम आशण हस्तक्षेपांचे मूल्यमापन:
संश्रोधन अहिरालरांचरा उप्य्रोग करा्य्यरिमरांच््यरा पररणरामकरारकत ेचे मूल््यरांकन
करण््यरासराठी आवण त््यरांचे अपेवक्षत पररणराम सराध््य करण््यरासराठी हस्तक्षेप करण््यरासराठी
केलरा जराऊ शकत्रो. उदरा- निीन शैक्षवणक करा्य्यरिमरािरील संश्रोधन अहिराल
विद्रार््यरा«च््यरा करा्य्यक्षमतेिर त््यराचरा प्भराि असल््यराचे पुररािे देऊ शकत्रो.
• प्राÂयशक्षक प्रभाव:
संश्रोधन अहिरालरांचरा उप्य्रोग संश्रोधन वनधीचरा प्भराि प्दवश्यत करण््यरासराठी वकंिरा
संश्रोधन प्कल्परांच््यरा ्यशराचे मूल््यमरापन करण््यरासराठी केलरा जराऊ शकत्रो. अभ््यरासराचे
वनष्कष्य आवण पररणराम सरादर करून, संश्रोधन अहिराल वनधीधरारक आवण
भरागधरारकरांनरा संश्रोधनराचे मूल््य दश्यिू शकतरात.
• व्यावसाशयक शवकास वाQवणे:
संश्रोधन अहिरालरांचरा िरापर एखराद्रा विवशष् क्षेत्रातील संश्रोधक आवण अभ््यरासकरांसराठी
मरावहती आवण वशक्षणराचरा स्त्र्रोत प्दरान करून व््यरािसराव्यक विकरास िराQविण््यरासराठी
केलरा जराऊ शकत्रो. उदराहरणरा्थ्य, निीन वशक्षण पद्धतीिरील संश्रोधन अहिराल
वशक्षकरांनरा त््यरांच््यरा स्ित: च््यरा सरराि मध््ये अंतभू्यत करण््यरासराठी अंतदृ्यष्ी आवण
कल्पनरा प्दरान करू शकतरात.
.. अहवाल लेखन ते कसे शलहायचे
्ये्थे संश्रोधन अहिराल वलवहण््यरासराठी तुम्ही अनुसरण करू शकतरा अशरा कराही परा्यö्यरा आहेत:
• संश्रोधन प्श्न ओळखरा:
संश्रोधन अहिराल वलवहण््यराची पवहली परा्यरी म्हणजे तुमचरा संश्रोधन प्श्न ओळखणे.
हे तुम्हरालरा तुमच््यरा संश्रोधनरािर लक्ष केंवद्रत करण््यरात आवण तुमचे वनष्कष्य व््यिवस््थत
करण््यरात मदत करेल.
• संश्रोधन कररा:
एकदरा तुम्ही तुमचरा संश्रोधन प्श्न ओळखल््यरानंतर, तुम्हरालरा संबंवधत मरावहती आवण
मरावहती ग्रोळरा करण््यरासराठी संश्रोधन कररािे लरागेल. ्यरामध््ये प््य्रोग आ्य्रोवजत करणे,
सरावहत््यराचे पुनररािल्रोकन करणे वकंिरा मरावहतीचे विश्ेषण करणे समराविष् असू शकते.
• तुमचे वनष्कष्य व््यिवस््थत कररा: munotes.in
Page 95
शैक्षवणक संश्रोधनरात संगणक अनुप््य्रोगरांचरा िरापर
95 तुम्ही तुमचरा सि्य मरावहती ग्रोळरा केल््यरािर, तुम्हरालरा तुमचे वनष्कष्य स्पष् आवण
समजण््यराज्रोगे अशरा प्करारे व््यिवस््थत कररािे लरागतील. ्यरामध््ये तुमचे पररणराम स्पष्
करण््यरासराठी टेबल, आलेख वकंिरा तक्तरा त्यरार करणे समराविष् असू शकते.
• अहिराल वलहरा:
एकदरा तुम्ही तुमचे वनष्कष्य व््यिवस््थत केले की, तुम्ही अहिराल वलहरा्यलरा सुरुिरात करू
शकतरा. पराĵ्यभूमी मरावहती प्दरान करणरार््यरा आवण तुमच््यरा संश्रोधनराचरा उद्ेश स्पष्
करणरार््यरा पररच्यराने सुरुिरात कररा. पुQे, तुमच््यरा संश्रोधन पद्धती आवण वनष्कषरा«चे
तपशीलिरार िण्यन द्रा.
शेिटी, तुमचे पररणराम सराररांवशत कररा आवण तुमच््यरा वनष्कषरा«िर आधराररत वनष्कष्य
कराQरा.
• प्ूफरीड(Proofread) आवण संपरावदत (Edit) कररा:
तुम्ही तुमचरा अहिराल वलवहल््यरानंतर, त््यराचे प्ूफरीड आवण कराळजीपूि्यक संपरादन
करण््यराचे सुवनवश्चत कररा. व््यराकरण आवण शुद्धलेखनराच््यरा चुकरा तपरासरा आवण तुमचरा
अहिराल सुव््यिवस््थत आवण िराचण््यरास स्रोपरा असल््यराची खरात्ी कररा.
• संदभ्य सूची समराविष् कररा:
तुम्ही तुमच््यरा संश्रोधनरात िरापरलेल््यरा संदभरा«ची ्यरादी समराविष् करण््यराचे सुवनवश्चत
कररा. हे तुमच््यरा स््रोतरांनरा श्े्य देईल आवण िराचक वनिडल््यरास त््यरांनरा विष्य अवधक
एक्सÈल्रोर करण््यरास अनुमती देईल.
• तुमचरा अहिराल फॉरमॅट कररा:
शेिटी, तुमच््यरा इन्स्ट्रक्टर वकंिरा संस््थेने वदलेल््यरा मराग्यदश्यक तत्तिरांनुसरार तुमचरा
अहिराल फॉरमॅट कररा. ्यरामध््ये शीष्यके, समरास, फॉन्ट आवण अंतररासराठी स्िरूपन
आिश््यकतरा समराविष् असू शकतरात.
३.६.६ अहवाल लेखनाचा उदिेि :
संश्रोधन अहिरालराचरा उद्ेश संश्रोधन अभ््यरासराचे पररणराम विवशष् प्ेक्षकरांप्य«त, जसे की समरान
क्षेत्रातील समि्यस्क, भरागधरारक वकंिरा सरामरान््य ल्रोकरांप्य«त प्रोह्रोचिणे हरा आहे. अहिरालरात
संश्रोधन पद्धती, वनष्कष्य आवण वनष्कष्य ्यरांचे तपशीलिरार िण्यन वदले आहे. संश्रोधन
अहिरालराच््यरा कराही सरामरान््य उद्ेशरांमध््ये हे समराविष् आहे:
• ज्रान सरामराव्यक करणे:
संश्रोधन अहिराल संश्रोधकरांनरा त््यरांचे वनष्कष्य आवण ज्रान त््यरांच््यरा क्षेत्रातील इतररांनरा
सरामराव्यक करण््यरास अनुमती देत्रो. हे क्षेत् प्गत करण््यरास आवण विवशष् विष्यराची
समज सुधरारण््यरास मदत करते. munotes.in
Page 96
शैक्षवणक संश्रोधन
96 • ट्रेंड,ओघ ओळखणे:
संश्रोधन अहिराल मरावहती मधील ट्रेंड,ओघ आवण नमुने ओळखू शकत्रो, जे
भविष््यरातील संश्रोधनरास मराग्यदश्यन करण््यरास आवण वनण्य्य घेण््यरास सूवचत करण््यरात
मदत करू शकतरात.
• समस््यरा स्रोडिणे:
संश्रोधन अहिराल समस््यरा वकंिरा समस््यरांबद्ल अंतदृ्यष्ी प्दरान करू शकत्रो आवण त््यरांचे
वनरराकरण करण््यरासराठी उपरा्य वकंिरा वशफरारसी सुचिू शकत्रो.
• करा्य्यरिम वकंिरा हस्तक्षेपरांचे मूल््यमरापन:
संश्रोधन अहिराल करा्य्यरिम वकंिरा हस्तक्षेपरांच््यरा पररणरामकरारकत ेचे मूल््यमरापन करू
शकत्रो, जे ते सुरू ठेिरा्यचे, बदलरा्यचे वकंिरा बंद कररा्यचे ्यराबद्ल वनण्य्य घेण््यरास
सूवचत करू शकतरात.
• वन्यरामक आिश््यकतरा पूण्य करणे:
कराही क्षेत्रांमध््ये, वन्यरामक आिश््यकतरा पूण्य करण््यरासराठी संश्रोधन अहिराल आिश््यक
आहेत, जसे की Cषध चराचण््यरा वकंिरा प्यरा्यिरणी्य प्भराि अभ््यरासराच््यरा बराबतीत.
३.६.७: अहवाल लेखनाची वैशिष्zये ;
संश्रोधन अहिरालराची अनेक िैवशष्््ये आहेत जी त््यरालरा इतर प्करारच््यरा लेखनरापेक्षरा िेगळे
करतरात. ्यरा िैवशष्््यरांमध््ये हे समराविष् आहे:
• उवद्ष्े :
संश्रोधन अहिराल िस्तुवनķ आवण वन3पक्षपराती पद्धतीने वलवहलरा गेलरा परावहजे.त््यरात
क्रोणतीही िै्यवक्तक मते वकंिरा पूि्यग्रह न ठेितरा संश्रोधन अभ््यरासरातील तर््ये आवण
वनष्कष्य सरादर केले परावहजेत.
• पद्धतशीरपणरा :
एक संश्रोधन अहिराल पद्धतशीरपणे वलवहलरा गेलरा परावहजे. हे स्पष् आवण तरावक्यक
रचनेचे परालन केले परावहजे आवण मरावहती समजण््यरास आवण अनुसरण करण््यरास
सुलभ अशरा प्करारे सरादर केली परावहजे.
• तपशीलिरार :
संश्रोधन अहिराल तपशीलिरार आवण सि्यसमरािेशक असरािरा. ्यरात संश्रोधन पद्धती,
पररणराम आवण वनष्कष्य ्यरांचे सख्रोल िण्यन वदले परावहजे.
• अचूकतरा :
संश्रोधन अहिराल अचूक आवण ्य्रोग््य संश्रोधन पद्धतéिर आधराररत असरािरा. वनष्कष्य
आवण वनष्कष्य मरावहती आवण पुरराव््यरांĬरारे समव्थ्यत असले परावहजेत. munotes.in
Page 97
शैक्षवणक संश्रोधनरात संगणक अनुप््य्रोगरांचरा िरापर
97 • सुसंघवटतपणरा :
संश्रोधन अहिराल व््यिवस््थत असरािरा. िराचकरांनरा अहिरालरात नेवव्हगेट करण््यरात आवण
मुख््य मुद्े समजून घेण््यरास मदत करण््यरासराठी त््यरात शीष्यके आवण उपशीष्यकरांचरा
समरािेश असरािरा.
• सुस्पष् आवण संवक्षĮतरा :
संश्रोधन अहिराल सुस्पष् आवण संवक्षĮ भराषेत वलहरािरा. मरावहती समजण््यरास स्रोपी
िराटेल अशरा पद्धतीने मरांडली जरािी आवण अनरािश््यक शब्दप््य्रोग टराळरािरा.
• संदभ्य आवण संदभ्य:
संश्रोधन अहिरालरात वनष्कष्य आवण वनष्कषरा«नरा सम्थ्यन देण््यरासराठी उद्धरणे आवण
संदभ्य समराविष् केले परावहजेत.
हे इतर संश्रोधकरांनरा श्े्य देण््यरास आवण िराचकरांनरा विष्य अवधक एक्सÈल्रोर करण््यराची संधी
प्दरान करण््यरास मदत करते.
३.६.८ :संिोधन अहवाल लेखनाचे Zायदे ;
संश्रोधन अहिरालरांचे अनेक फरा्यदे आहेत, ज््यरात खरालील ग्रोष्éचरा समरािेश आहे:
• संश्रोधन वनष्कष्य संप्ेषण करणे :
संश्रोधन अहिराल संश्रोधकरांनरा त््यरांचे वनष्कष्य इतर संश्रोधक, भरागधरारक आवण
सरामरान््य ल्रोकरांसह व््यरापक प्ेक्षकरांप्य«त प्रोह्रोचिण््यराची परिरानगी देतरात. हे ज्रानराचरा
प्सरार करण््यरास आवण विवशष् विष्यराची समज िराQविण््यरात मदत करते.
• वनण्य्य घेण््यराकररतरा पुररािे प्दरान करणे :
संश्रोधन अहिराल वनण्य्य घेण््यराबराबत मरावहती देण््यरासराठी पुररािे देऊ शकतरात, जसे की
ध्रोरण-वनधरा्यरण, करा्य्यरिम वन्य्रोजन वकंिरा उत्परादन विकरासराच््यरा बराबतीत. वनष्कष्य
आवण वनष्कष्य वनण्य्यरांचे मराग्यदश्यन करण््यरात आवण पररणराम सुधरारण््यरात मदत करू
शकतरात.
• पुQील संश्रोधनरास सम्थ्यन देणे :
संश्रोधन अहिराल एखराद्रा विवशष् विष्यरािरील पुQील संश्रोधनरासराठी परा्यरा प्दरान करू
शकतरात. इतर संश्रोधक अहिरालराचे वनष्कष्य आवण वनष्कष्य त्यरार करू शकतरात,
ज््यरामुळे ्यरा क्षेत्रात पुQील श्रोध आवण प्गती ह्रोऊ शकते. munotes.in
Page 98
शैक्षवणक संश्रोधन
98 • प्रात््यवक्षक कौशल््य :
संश्रोधन अहिराल संश्रोधकरांचे कौशल््य आवण कठ्रोर आवण उच्च दजरा्यचे संश्रोधन
करण््यराची त््यरांची क्षमतरा प्दवश्यत करू शकतरात. वनधी, जरावहरराती आवण इतर
व््यरािसराव्यक संधी सुरवक्षत करण््यरासराठी हे महत्तिराचे असू शकते.
• वन्यरामक आिश््यकतरा पूण्य करणे :
कराही क्षेत्रांमध््ये, वन्यरामक आिश््यकतरा पूण्य करण््यरासराठी संश्रोधन अहिराल आिश््यक
आहेत, जसे की Cषध चराचण््यरा वकंिरा प्यरा्यिरणी्य प्भराि अभ््यरासराच््यरा बराबतीत.
उच्च-गुणित्ेचरा संश्रोधन अहिराल त्यरार केल््यराने ्यरा आिश््यकतरांचे परालन सुवनवश्चत
करण््यरात मदत ह्रोऊ शकते.
३.६.९: संिोधन अहवाल लेखना¸या मया्षदा :
संश्रोधन अहिराल लेखनराचे फरा्यदे असूनही, संश्रोधन अहिरालरांनरा कराही म्यरा्यदरा देखील
आहेत, ज््यरात खरालील ग्रोष्éचरा समरािेश आहे:
• िेळखराऊ:
संश्रोधन करणे आवण अहिराल वलवहणे ही िेळखराऊ प्वरि्यरा असू शकते, विशेषत3
म्रोठ््यरा प्मराणरािरील अभ््यरासरासराठी. हे संश्रोधन अहिराल त्यरार करण््यराची िरारंिरारतरा
आवण गती म्यरा्यवदत करू शकते.
• महराग,खचीक ;
संश्रोधन करणे आवण अहिराल त्यरार करणे महराग,खचीक असू शकते, विशेषत: विशेष
उपकरणे, कम्यचरारी वकंिरा मरावहती आिश््यक असलेल््यरा अभ््यरासरांसराठी. हे कराही
संश्रोधन अभ््यरासरांची व््यराĮी आवण व््यिहरा्य्यतरा म्यरा्यवदत करू शकते.
• म्यरा्यवदत सरामरान््यीकरण :
संश्रोधन अभ््यरास अनेकदरा विवशष् ल्रोकसंख््येिर वकंिरा संदभरा्यिर लक्ष केंवद्रत करतरात,
जे वनष्कषरा«च््यरा सरामरान््यीकरणरास इतर ल्रोकसंख््यरा वकंिरा संदभरा«पुरते म्यरा्यवदत करू
शकतरात.
• संभराव््य पूिरा्यग्रह :
संश्रोधकरांमध््ये पूिरा्यग्रह वकंिरा स्िरारस््यरांचे संघष्य असू शकतरात जे संश्रोधन अभ््यरासराचे
वनष्कष्य आवण वनष्कष्य प्भरावित करू शकतरात. ्यराव््यवतररक्त, सहभरागéमध््ये पूिरा्यग्रह
असू शकतरात वकंिरा ते म्रोठ््यरा ल्रोकसंख््येचे प्वतवनधी असू शकत नराहीत, जे
वनष्कषरा«ची िैधतरा आवण विĵरासराह्यतरा म्यरा्यवदत करू शकतरात. munotes.in
Page 99
शैक्षवणक संश्रोधनरात संगणक अनुप््य्रोगरांचरा िरापर
99 • प्िेश्य्रोग््यतरा :
संश्रोधन अहिराल तरांवत्क वकंिरा शैक्षवणक भराषेत वलवहले जराऊ शकतरात, ज््यरामुळे
त््यरांची प्िेशक्षमतरा म्रोठ््यरा प्ेक्षकरांप्य«त म्यरा्यवदत ह्रोऊ शकते. ्यराव््यवतररक्त, कराही
संश्रोधन पेिॉलच््यरा मरागे असू शकतरात वकंिरा त््यरांनरा विशेष प्िेशराची आिश््यकतरा असू
शकते, जे इतररांच््यरा वनष्कष्य िराचण््यराची आवण िरापरण््यराची क्षमतरा म्यरा्यवदत करू
शकते.
• तुमची प्रगती तपासा :
१. संश्रोधनरातील अहिराल लेखनराचे महत्ति स्पष् कररा
____________________________________________________
_________________ ___________________________________
. :संिोधन शनÕकर््ष :
शैक्षवणक संश्रोधनरातील संगणक अनुप््य्रोग ही सराधने आवण संसराधने आहेत जी करू शकतरात
अध््यरापन आवण वशकण््यराच््यरा प्वरि्येची गुणित्रा आवण पररणरामकरारकतरा िराQिणे. ते
वशक्षकरांनरा मल्टीमीवड्यरा सरादरीकरणे, ऑनलराइन Èलॅटफॉम्य आवण मरावहती विश्ेषण
सॉÉटिेअर िरापरून परस्परसंिरादी आवण आकष्यक धडे त्यरार करण््यरात आवण वितररत
करण््यरात मदत करू शकतरात. ते विद्रार््यरा«नरा मरावहतीमध््ये प्िेश करण््यरास, समि्यस्क आवण
वशक्षकरांसह सह्य्रोग करण््यरास आवण त््यरांची स्ित3ची ज्रान उत्परादने त्यरार करण््यरास आवण
सरामराव्यक करण््यरात मदत करू शकतरात. संगणक अनुप््य्रोग देखील संश्रोधकरांनरा विविध
स्त्र्रोतरांकडून म्रोठ््यरा प्मराणरात मरावहती संकवलत, संग्रवहत, विश्ेषण आवण प्सराररत करण््यरास
सक्षम करून शैक्षवणक संश्रोधन सुलभ करू शकतरात. शैक्षवणक संश्रोधनरामध््ये कॉम्È्युटर
ऍवÈलकेशन्सच््यरा िरापररासराठी संभराव््य वनष्कष्य: मरावहतीच््यरा ्युगरात संगणक अनुप््य्रोग हे
वशक्षणराचरा अविभराज््य भराग बनले आहेत. ते वशक्षक, विद्रा्थती आवण संश्रोधकरांसराठी अनेक
फरा्यदे आवण उप्य्रोग देतरात ज््यरांनरा त््यरांचरा सरराि आवण पररणराम सुधराररा्यचे आहेत. संगणक
ˀवÈलकेशन्स िरापरून, सि्य वशकणराö्यरांसराठी वशक्षण अवधक िै्यवक्तक, प्िेश्य्रोग््य आवण
अ्थ्यपूण्य बनिण््यरासराठी वशक्षक तंत्ज्रानराच््यरा सरामर््यरा्यचरा फरा्यदरा घेऊ शकतरात. संगणक
अनुप््य्रोग देखील क्षेत्रात निीन ज्रान वनमरा्यण आवण संप्ेषण करण््यरासराठी सराधने आवण पद्धती
प्दरान करून शैक्षवणक संश्रोधनरास सम्थ्यन देऊ शकतरात. त््यरामुळे एकविसराव््यरा शतकरात
वशक्षणराच््यरा प्गतीसराठी संगणकी्य ऍवÈलकेशन्स आिश््यक आहेत.
.: स्वाध्याय :
१. संश्रोधनरातील सरावहत््यराच््यरा पुनररािल्रोकनराचरा उद्ेश करा्य आहे ?
२. इंटरनेट संश्रोधराची संकल्पनरा स्पष् कररा ?
३. संश्रोधनरातील मरावहती विश्ेषणराचे प्करार स्पष् कररा ?
४. पररमराणरात्मक संश्रोधनरामध््ये मरावहती विश्ेषणराचे टÈपे क्रोणते आहेत ? munotes.in
Page 100
शैक्षवणक संश्रोधन
100 ५. िण्यनरात्मक सरांवख््यकी संकल्पनरा स्पष् कररा ?
६. आलेख, नकराशे आवण तक्ते त्यरार करतरानरा क्रोणत््यरा परा्यö्यरा पराळल््यरा जरातरात ?
७. संदभ्य लेखनराची प्वरि्यरा करा्य आहे ?
८. अहिराल लेखनराचे अनुप््य्रोग स्पष् कररा ?
९. अहिराल लेखनराची िैवशष्््ये स्पष् कररा ?
१०. अहिराल लेखनराचे फरा्यदे करा्य आहेत ?
.. संदभ्ष
१. https://essay -writingsservices.com/literature -review -definition
२. https://www.scribbr.com/methodology/literature -review/
३.https://research -methodology.net/research -
methodology/literaturereview -sources/
४. www.bing.com /search
५. http://www.tojet.net/
६. www.jagranjosh.com/
७. www.educationplanetonline.com/
८. www.questionpro.com
९. https://mindthegraph.com/blog/graphs -charts -tips-research -paper/
१०.https://www.enago.com/academy/
११.https://www .researchgate.net/publication/ 354533791 _Research_Met
ho dology_WRITING_A_RESEARCH_REPORT
१२. https://researchmethod.net/research -report/
7777777 munotes.in
Page 101
101
संिोधन अहवाल-लेखन
Gटक रचना
४.० उवद्ष्े,
४.१ पररच्य,
४.२ संश्रोधन अहिरालराचरा अ्थ्य,
४.३ संश्रोधन अहिरालराचरा उद्ेश आवण महत्ति,
४.४ संश्रोधन अहिरालराचे प्करार,
४.५ शैक्षवणक संश्रोधन अहिराल वलवहण््यराचे घटक,
४.६ संश्रोधन अहिराल मरानक
४.७ संश्रोधन अहिराल
४.६ चरांगले प्श्न
४.९ संदभ्य
.० : उशदिष्े
१. विद्रार््यरा«नरा संश्रोधन अहिरालराचरा अ्थ्य, उद्ेश आवण महत्ति समजण््यरास सक्षम करणे,
२. विद्रार््यरा«नरा विविध प्करारच््यरा संश्रोधन अहिरालरांची ओळख करून देणे,
३. विद्रार््यरा«नरा संश्रोधन अहिराल वलवहण््यराच््यरा घटकरांबद्ल जराणून घेण््यरास मदत करणे,
४. विद्रार््यरा«नरा संश्रोधन अहिरालराच््यरा वनकषरांबद्ल मरावहती करून घेण््यरास मदत करणे,
५. विद्रार््यरा«नरा संश्रोधन अहिरालराच््यरा स्िरूपराशी पररवचत ह्रोण््यरासराठी मदत करणे,
.१: पररचय :
संश्रोधकराने क्रोणतेही संश्रोधन करा्य्य हराती घेतल््यरािर सतत आवण सरातत््यपूण्य प््यत्न
केल््यरानंतर, संश्रोधनराचे वनष्कष्य आवण पररणराम इतररांप्य«त प्रोह्रोचिणे ही सिरा्यत महत्तिराची ग्रोष्
म्हणजे संश्रोधन अहिराल वलहóन हे केले जराते. संश्रोधन अहिराल लेखन हरा संश्रोधकरासराठी
एक मौल््यिरान अनुभि आहे आवण समस््यरा वनिडणे, त््यराचे महत्ति, िरापरलेली करा्य्यपद्धती,
मरावहती संकलनराची प्वरि्यरा, मरावहती विश्ेषण, संश्रोधनराच््यरा संपूण्य प्वरि्येचरा प्सरार
करण््यराच््यरा उद्ेशराने संश्रोधन प्वरि्येचरा एक आिश््यक भराग मरानलरा जरात्रो. दस्त?िजीकरण
केलेल््यरा स्िरूपरात प्मुख वनष्कष्य आवण वशफरारसी. संश्रोधकराकडे संश्रोधनराचे पररणराम
मौवखक सरादरीकरणराĬरार े वकंिरा लेखी स्िरूपरात संप्ेषण करण््यराचे प्यरा्य्य आहेत. संश्रोधन
पररणरामरांचरा दस्त?िजीकरण स्िरूपरात प्सरार करणे नेहमीच उप्युक्त ठरले करारण ्यरामुळे
संश्रोधन उपरिम पूण्य ह्रोत्रो आवण दस्त?िजीकरण केलेल््यरा फॉम्यमध््ये नŌदी जतन केले जराते munotes.in
Page 102
शैक्षवणक संश्रोधन
102 जे पुQे िरापरले जराऊ शकते. ्यरा क्रोस्यच््यरा विभराग १,२ आवण ३ मध््ये, तुम्ही शैक्षवणक
मरावहतीचे स््रोत, मरावहती विश्ेषण आवण संगणक अनुप््य्रोगरांच््यरा िरापरराबद्ल वशकलरात.
• िैक्षशणक संिोधन.
मरावहती ग्रोळरा करणे आवण त््यराचे विश्ेषण करणे, ग्ररावफकल प्ेLेंटेशन,आलेखी्य
सरादरीकरण बनिणे, पुनररािल्रोकनरांसराठी इंटरनेट िरापरणे आवण तुम्ही केलेले इतर
सि्य प््यत्न म्हणजे करा्य्य पूण्य करतरानरा तुमचे अनुभि िराचकरांसराठी उपलब्ध करून वदले
जरातील. तुम्ही आमच््यरा संश्रोधन करा्यरा्यचरा अहिराल वलवहलरा तरच हे शक््य आहे. ्यरा
विभरागरा मध््ये आपण संश्रोधन अहिरालराचरा अ्थ्य, त््यराचरा उद्ेश आवण महत्ति आवण
संश्रोधन अहिरालरांचे प्करार ्यराबद्ल चचरा्य करू. ्यरावशिरा्य, तुम्हरालरा संश्रोधन अहिराल
वलवहण््यराच््यरा घटकरांबद्ल आवण चरांगले संश्रोधन अहिरालराचे वनकष देखील कळतील.
्यरा विभरागरा मध््ये गेल््यरानंतर तुम्हरालरा संश्रोधन पररणरामरांचरा लेखी स्िरूपरात अहिराल
देण््यराबराबत सख्रोल मरावहती वमळेल.
.२ संिोधन अहवालाचा अ्थ्ष
?वतहरावसकदृष्््यरा आमच््यराकडे संश्रोधन अहिरालराचे पुररािे संश्रोधकराने त््यरांच््यरा संश्रोधनराचे
वनष्कष्य िराचकरांप्य«त प्रोह्रोचिण््यरासराठी लेख वकंिरा पत्रांच््यरा स्िरूपरात वदले आहेत. संश्रोधन
अहिराल हे संश्रोधकरांच््यरा उपरिमराचे आवण प्राĮ पररणरामरांचे सि्यसमरािेशक सरादरीकरण वकंिरा
दस्त?िजीकरण आहे.
कौल एल (१९८४) “संश्रोधकरालरा समस््यरा ओळखण््यरापरास ून वनष्कष्य कराQण््यराप्य«त,
संश्रोधनराच््यरा प्वरि्येत गुंतलेल््यरा त््यराच््यरा अनुभिराची आवण विचराररांची तपशीलिरार मरावहती
देणे बंधनकरारक आहे. संश्रोधन अनुभिराचरा तपशीलिरार लेखराज्रोखरा सरादर करण््यरालरा
संश्रोधन अहिराल म्हणतरात. बेस्ट आवण करान (१९९३) "संश्रोधन ch अहिराल मग त्रो प्बंध,
प्बंध वकंिरा अल्पकरालीन पेपर वकंिरा अहिराल अस्रो, सरामरान््यत: बर््यरापैकी प्मरावणत पॅटन्यचे
अनुसरण करत्रो"
म्रोहन (२००३) "संश्रोधन अहिराल म्हणजे एखराद्रा विवशष् व््यक्तीकडे वनदवेवशत केलेल््यरा
संश्रोधन वनष्कषरा«चे सरादरीकरण. प्ेक्षक विवशष् अशरा प्करारे उवद्ष् पूण्य करण््यरासराठी
"संश्रोधन अहिराल वलवखत दस्त?िज आहे ज््यरामध््ये संश्रोधनराचे वनष्कष्य आवण पररणराम,
त््यराचे पररणराम, वशफरारसी आवण सूचनरा ्यरािर भर वदलरा जरात्रो जे भविष््यरात िराचकरांसराठी
उप्युक्त ठरू शकतरात.
• तुमची प्रगती तपासा :
१. संश्रोधन अहिराल म्हणजे करा्य ?
__________________________________ ________________________
__________________________________________________________
२. कौल ्यरांनी मरांडलेल््यरा संश्रोधन अहिरालराचरा अ्थ्य करा्य आहे? स्पष् कररा.
__________________________________________________________
__________________________________________________________ munotes.in
Page 103
संश्रोधन अहिराल-लेखन
103 ..संिोधन अहवालात,संिोधनाची उशदिष्े शकती प्रमाणात साध्य Lाली
याची माशहती संिोधन अहवालातून शमळते.
संश्रोधन अहिराल संश्रोधन समस््यरा, उवद्ष्े, गृवहतके, ग्रोळरा केलेली पुनररािल्रोकने, नमुनरा,
िरापरलेली सरांवख््यकी्य तंत्े, वनष्कष्य, वशफरारसी आवण सूचनरा ्यराबद्ल संपूण्य वचत् प्दरान
करत्रो. संश्रोधन अहिराल हरा एक वलवखत दस्त?िज आहे ज््यरामध््ये ४ ते ६ प्करणे आहेत,
प्त््येक प्करण कराही पैलूंिर लक्ष केंवद्रत करते ज््यराची आपण ४.५ मध््ये चचरा्य करू, म्हणजे
संश्रोधन अहिराल वलवहण््यराचे घटक.
अशरा प्करारे संश्रोधन अहिरालराचरा उद्ेश इतररांनरा संप्ेषण करणे हरा आहे की कशरािर संश्रोधन
केले गेले आहे आवण संश्रोधन अभ््यरासराचे पररणराम करा्य आहेत.
• तुमची प्रगती तपासा ;
१. संश्रोधन अहिरालराचे क्रोणतेही ३ pu rpose सरांगरा.
__________________________________________________________
__________________________________________________________
२ संश्रोधन अहिराल महत्तिराचरा करा आहे?
__________________________________________________________
__________________________________________________________
३. संश्रोधन अहिराल क्रोणती मरावहती प्दरान करत्रो?
__________________________________________________________
__________________________________________________________
. संिोधन अहवालांचे प्रकार
शैक्षवणक संश्रोधनराचे िगतीकरण करण््यराचे िेगिेगळे मराग्य आहेत आवण संश्रोधन-संश्रोधन
अहिरालराच््यरा प्कराररानुसरार संश्रोधक त््यरांच््यरा संश्रोधनराचे पररणराम प्सराररत करण््यरासराठी त्यरार
करू शकतरात. म्हणून, आम्हरालरा असे आQळून आले की संश्रोधक ज््यरांच््यरािर आधराररत
िराचकरांचरा विचरार करत आहे जसे की समि्यस्क, सहकरारी संश्रोधक, वशक्षक, शैक्षवणक
अभ््यरासक, ध्रोरण वनमरा्यते इ. विविध प्करारचे संश्रोधन अहिराल खरालीलप्मराणे आहेत :
• लेख • ग्रोषिराररा • प्बंध • प्बंध • प्कल्प अहिराल, इ.
• लेख :
लेख, िैचराररक लेख, समीक्षरा लेख, सैद्धरांवतक लेख आवण संश्रोधन लेख म्हणून गटबद्ध
केले जरातरात. प्त््येकराची मरानक शैली आवण स्िरूप आवण प्कराशकराĬरारे प्दरान केलेली
मराग्यदश्यक तत्तिे असतील.
• गोर्वारा :
ग्रोषिराररा हरा लेख, प्बंध, प्बंध वकंिरा प्कल्प अहिरालराचरा सि्यसमरािेशक सराररांश आहे. munotes.in
Page 104
शैक्षवणक संश्रोधन
104 ग्रोषिराररा हरा अहिरालराच््यरा सुरुिरातीलरा १५० ते २०० शब्दरांचरा वकंिरा १ वकंिरा २
पररच्छिेदरांचरा सराररांवशत अहिराल आहे ज्रो संश्रोधन करा्यरा्यबद्ल संवक्षĮ स्िरूपरात
कल्पनरा देत्रो.
चरांगलरा ग्रोषिराररा अचूक, संवक्षĮ, विवशष्, सुसंगत आवण िराचनी्य असरािरा.
• िोधशन[ंध आशण प्र[ंध :
हे अभ््यरासरिम वकंिरा करा्य्यरिम पूण्य ह्रोण््यराच््यरा आिश््यकतेच््यरा आंवशक पूत्यतेमध््ये
त्यरार केलेल््यरा संश्रोधन उपरिमराचे रेकॉड्य,दस्त?िज आहेत. ्यरात तक्य वकंिरा
दृवष्क्रोनरासह संश्रोधन समस््यरा सरादर करणे समराविष् आहे. हे अहिराल एखराद्रा
संस््थेलरा वकंिरा विद्रापीठराकडे पदिी पुरस्कराररासराठी तपरासणीसराठी सरादर केले
जरातरात.
अमेररकन सरा्यक्रोलॉवजकल अस्रोवसएशन (एपीए) प्कल्प अहिरालराने वशफरारस
केलेल््यरा मरानक स्िरूपरानुसरार प्बंध वकंिरा प्बंध वलवहलेले आहेत: हे व््यक्ती, गट वकंिरा
संस््थरांनी केलेल््यरा संश्रोधन प्कल्परांसराठी वलवहलेले अहिराल आहेत. संश्रोधन
प्कल्परांनरा UGC, ICSSR, UNICEF, UNESCO इत््यरादी विविध वनधी संस््थरांĬरारे
वनधी वदलरा जरात्रो प्कल्प अन्िेषकराने वनधी एजन्सी Ĭरारे प्दरान केलेल््यरा मराग्यदश्यक
तत्तिे/फॉमवेटनुसरार त्यरार केलेल््यरा वनधी एजन्सीलरा प्कल्प अहिराल सरादर करणे
अपेवक्षत आहे.
• तुमची प्रगती तपासा ;
१. विविध प्करारचे संश्रोधन अहिराल क्रोणते आहेत?
__________________________________________________________
__________________________________________________________
२. चरांगल््यरा अमूतरा्यची िैवशष्््ये वलहरा.
__________________________________________________________
__________________________________________________________
. संिोधन अहवाल :
संिोधन अहवाल शलशहताना काही Gटकांचा शवचार केला पाशहजे,
हे घटक तुमचे लेखन अत््यंत संरवचत आवण िैज्रावनक बनितरात. संश्रोधन अहिराल वलवहणे
हरा इतर प्करारच््यरा लेखनरापेक्षरा कराहीसरा िेगळरा अनुभि आहे, संश्रोधकराकडून पूण्य मरावहती
म्रोजक््यरा शब्दरांत म्हणजे नेमकी आवण अचूक द्रािी लरागते. आधीच नमूद केल््यराप्मराणे
संश्रोधन अहिराल हरा पररणराम इतररांप्य«त प्रोह्रोचिण््यराचरा दस्त?िज आहे, हरा संिराद
व््यिवस््थतपणे स्पष् करण््यरासराठी, रिमिरार आवण पद्धतशीर पद्धतीने कल्पनरांचे सरादरीकरण munotes.in
Page 105
संश्रोधन अहिराल-लेखन
105 आिश््यक आहे जे सुरुिरातीपरासून अहिरालराच््यरा शेिटप्य«त शब्द, संकल्पनरा, ्थीमॅवटक
विकरासराचे सरातत््य रराखेल. .
संश्रोधन अहिराल वलवहण््यरासराठी अनेक शैली/स्िरूपे वकंिरा हस्तपुवस्तकरा उपलब्ध आहेत,
सरामरान््यत: अमेररकन सरा्यक्रोलॉवजकल अस्रोवसएशनच््यरा प्कराशन रूपरेखेमध््ये वनवद्यष्
केलेल््यरा शैक्षवणक संश्रोधन शैलीचे सि्यत् परालन केले जराते. एपीए तरावक्यक रिमराने मरांडलेल््यरा
कराही घटकरांची वशफरारस करते जे तीन विभरागरांमध््ये विभरागलेले आहेत-
i) प्रा्थवमक विभराग ii) मुख््य भराग iii) संदभ्य. विभराग संश्रोधन अहिराल वलवहण््यराच््यरा घटकरांची
स्पष् कल्पनरा ्येण््यरासराठी प्त््येक विभरागरात अनेक उप-विभराग समराविष् आहेत.
• चलरा प्त््येक घटकरािर तपशीलिरार चचरा्य करू्यरा.
i) प्रा्थशमक शवभाग :
प्रा्थवमक विभराग हरा अहिरालराची पवहली कराही पराने समराविष् करणराररा घटक आहे
आवण त््यरात पुQील उपविभराग आहेत.
(अ) शीष्यक पृķ:
अहिरालराचे पवहले परान हे शीष्यक पृķ आहे जे मुळरात ्यराविष्यी मरावहती देते:
• अभ््यरासराचे शीष्यक:-शीष्यक संवक्षĮ असरािे आवण अभ््यरासराचरा उद्ेश स्पष्पणे दश्यविलरा
परावहजे, संक्षेप मध््ये िरापरले जराऊ न्ये.
• शीष्यक, शीष्यक पृķरािर मध््यभरागी वस््थत आहे आवण म्रोठ््यरा आवण लहरान अक्षररात
छिरापई केले आहे आवण जेव्हरा द्रोन ओळी आिश््यक असतील तेव्हरा त््यरा दुÈपट
अंतररािर ठेिराव््यरात.
• लेखकराचे नराि आवण संस््थरात्मक संलग्नतरा: शीष्यक पृķरािर लेखकराचे नराि शीष्यकराच््यरा
खराली मध््यभरागी असले परावहजे आवण पुQील ओळीत लेखक ज््यरा संस््थेशी संलग्न
आहे त््यरा संस््थेचे नराि सूवचत केले परावहजे. अभ््यरासरिमराच््यरा आंवशक पूत्यतेसराठी वकंिरा
करा्य्यरिमराच््यरा पूण्यतेसराठी सरादर केलेलरा प्बंध वकंिरा प्बंधराच््यरा बराबतीत, शीष्यकरानंतर
पुQील ओळीत त््यरा संस््थेचे वकंिरा विद्रापीठराचे नराि सूवचत केले परावहजे ज््यरांनरा
परीक्षेसराठी अहिराल सरादर केलरा जरात्रो.
• पदिी पुरस्करार. लेखकराच््यरा नरािराचे प्राधरान््य स्िरूप हे नराि, मधले नराि आवण
आडनराि आहे करारण हे संश्रोधकरांनरा तसेच ग्रं्थपरालरांनरा करागदपत्े जतन करण््यरास
मदत करते. तुमच््यरा संपूण्य करारवकदतीत प्कराशनरासराठी समरान स्िरूप िरापररा.
*उदरा: A.K.Mangal ?िजी, लेखक शीष्यकराचरा ्य्रोग््य मराग्य आल्रोक के मंगल आहे. The
संबद्धतरा लेखकराने अभ््यरास केलरा ते स््थरान ओळखते जी सहसरा संस््थरा असते. munotes.in
Page 106
शैक्षवणक संश्रोधन
106 लेखकराची संस््थरात्मक संलग्नतरा नसतरानरा, लेखकराच््यरा नरािराच््यरा खराली शहर आवण
वनिरासस््थरान वलहरा .करा्य्य पूण्य Lराल््यरापरासून संस््थरात्मक संलग्नतरा बदलली असल््यरास, लेखक
ओळख न्रोट्समध््ये ित्यमरान संलग्नतरा द्रा.
अहिराल आंवशक पूत्यतेसराठी असल््यरास क्रोणत््यराही अभ््यरासरिमराचे वकंिरा करा्य्यरिमराचे, ज््यरा
संस््थेलरा अहिराल सरादर केलरा जरात्रो त््यराचे नराि, विद्रार््यरा्यचे नराि आवण आसन रिमरांक आवण
प्य्यिेक्षकराचे नराि अवनिरा्य्य आहे
• प्कराशनरासराठी धरािणरारे प्मुख: रवनंग हेड हे एक संवक्षĮ शीष्यक आहे जे पृķरांच््यरा
शीष्यस््थरानी छिरापलेले आहे. िराचकरांसराठी लेख ओळखण््यरासराठी प्करावशत लेख.
अक्षरे, विररामवचन्हे आवण शब्दरांमधील म्रोकळी जरागरा म्रोजण््यरासराठी हेड जरास्तीत
जरास्त ५० िणरा«चे असरािे.
उदरा: जर शीष्यक “Cरंगराबरादच््यरा मराध््यवमक शराळेतील विद्रार््यरा«मध््ये भरािवनक
बुवद्धमत्ेचरा अभ््यरास” असेल, तर सि्य परानरांसराठी चरालणरारे हेड “भरािवनक” असेल.
इंटेवलजन्स” सबवमशनचरा मवहनरा आवण िष्य: शीष्यक पृķराच््यरा तळराशी, सबवमशनचरा
मवहनरा आवण िष्य नमूद केले परावहजे.
अ) संश्रोधन अहिरालराच््यरा शीष्यक पृķराचरा नमुनरा मराध््यवमक मध््ये भरािवनक
बुवद्धमत्ेचरा अभ््यरास Cरंगराबरादचे शराले्य विद्रा्थती सरादर केलेलरा संस््थेचे वकंिरा
विद्रापीठराचे नराि Ĭरारे आसन रिमरांकरासह संश्रोधकराचे नराि मराग्यदश्यकराचे नराि
सरादर मवहनरा आवण िष्य शीष्यक पृķ आवण अहिरालराच््यरा प्त््येक त््यरानंतरच््यरा
पृķरािर िरच््यरा उजव््यरा क्रोप्यरा्यत वदसणरारे शीष्यक आवण पृķ रिमरांक लहरान केले
आहेत, उि्यररत पृķे सलग रिमरांवकत केली आहेत, शीष्यक पृķरापरासून सुरुिरात
केली आहे परंतु शीष्यक पृķरािर रिमरांक छिपराई केलेली नराही.
ब) प्रोचपरािती (असल््यरास): ्यरा विभरागरात संश्रोधकरालरा संश्रोधन उपरिम पूण्य
करण््यरासराठी विविध टÈÈ्यरांिर वमळरालेली मदत आवण प््रोत्सराहन स्िीकरारणे
आिश््यक आहे. वनधी एजन्सी (असल््यरास), प्य्यिेक्षक, संलग्न संस््थरा,
शैक्षवणक आवण प्शरासकी्य सहराÍ्य इत््यरादी स्िरूपरात वमळरालेले सम्थ्यन आवण
सहकरा्य्य. प्रोचपरािती नेहमी ्थ्रोडक््यरात वलहरािी.
क) घ्रोषणरा: हे संश्रोधन करा्य्य मूळ असल््यराचे प्मरावणत करेल
ड) सरामग्री सरारणी : हरा विभराग विविध प्करणे, संदभ्य आवण पररवशष्रांची मरावहती
देईल. सरामग्री सरारणी अहिरालरातील विविध शीष्यके श्रोधण््यरासराठी मराग्यदश्यक
तत्तिे प्दरान करते, तसेच अहिरालराची मरांडणी केलेली चौकट देखील प्दरान
करते. प्करणरांची शीष्यके, प्मुख शीष्यके आवण उप-शीष्यके हे ज््यरा पृķरांिर
आहेत त््यरा अनुरिमरांकरासह सूचीबद्ध केले आहेत.
इ) सरारण््यरांची ्यरादी : सरांवख््यकी्य पररणराम सराधरारणपणे सरारणी स्िरूपरात सरादर
केले जरातरात आवण सहसरा संश्रोधन अहिरालरात असे अनेक तक्ते असतरात. munotes.in
Page 107
संश्रोधन अहिराल-लेखन
107 िराचकरांनरा ्यरा सरारण््यरा श्रोधण््यरात मदत करण््यरासराठी, ्यरा सरारण््यरा असलेल््यरा
पृķरांच््यरा अनुरिमरांकरांसह सरारण््यरांची सूची प्दरान केली आहे.
फ) आकृत््यरांची ्यरादी : संश्रोधन अहिरालरात जर सरादरीकरण आवण व््यराख््यरा
अवधक स्पष् ह्रोण््यरा सराठी आकडे समराविष् केले असतील तर अशरा आकृत््यरांची
्यरादी िराचकरांच््यरा स्रो्यीसराठी ती क्रोणत््यरा परानरांिर आहेत ्यराची अनुरिमरांक
दश्यिणरारी देखील द्रािी.
ग) ग्रोषिराररा : ग्रोषिराररा हरा संश्रोधन अहिरालरातील मजकुरराचरा सि्यसमरािेशक
सराररांश आहे, ग्रोषिराररा करागदराच््यरा स्ितंत् शीटिर अ£ॅबस्ट्रॅक्ट,सराररांश हरा शब्द
िरच््यरा आवण लहरान अक्षररांमध््ये शीष्यस््थरानी वलवहलेलरा आहे आवण पररच्छिेद
इंडेंटेशन नराही .अमूत्य िराचकरांनरा परिरानगी देत्रो संश्रोधन करा्यरा्यच््यरा सरामग्रीचे
त्िरीत सिवेक्षण करणे. संश्रोधकराने शब्द म्यरा्यदरा लक्षरात घेऊन ग्रोषिराररा वलहरािरा
ज्रो १००० िणरा«पेक्षरा जरास्त नसरािरा म्हणजे सुमरारे १००-१५० शब्द.ग्रोषिराररा
स्ि्यंपूण्य असरािरा आवण त््यरात संवक्षĮ विधरान समराविष् केले परावहजे ज््यरामध््ये
अभ््यरासराच््यरा अंतग्यत समस््यरा, पद्धत, नमुनरा, रचनरा आवण मरावहती
संकलनरासराठी िरापरलेली प्वरि्यरा, सरांवख््यकी्य अनुप््य्रोग, अभ््यरासराचे वनष्कष्य
आवण वनष्कष्य समराविष् आहेत. संदभ्य ग्रोषिराररा मध््ये समराविष् करू न्ये.
ग्रोषिराररा हरा अहिरालराचरा सिरा्यत महत्तिराचरा पररच्छिेद आहे ज्रो अचूकतरा,
स्ि्यंपूण्य, संवक्षĮ, विवशष्, सुसंगत आवण महत्तिराची िैवशष्््ये म्हणून िराचनी्य
आहे.
ii) मु´य शवभाग ;
संश्रोधन अहिरालराचरा मुख््य भराग हरा विभराग सरामग्रीच््यरा भरागरासह तपशीलिरार व््यिहरार
करत्रो, ्यरात ५ वकंिरा ६ प्करणे वकंिरा विभराग समराविष् आहेत जे खरालील आहेत:
१. संबंवधत सरावहत््य आवण संश्रोधनराचरा पररच्य पुनररािल्रोकन संश्रोधन रचनरा आवण
करा्य्यपद्धतीचे विश्ेषण आवण डेटराचे स्पष्ीकरण प्मुख वनष्कष्य, वनष्कष्य, सराररांश आवण
सूचनरा.
१. पररचय:
पररच्य एकरा निीन पृķरािर सुरू ह्रोत्रो, ज््यरा पृķरापरासून पररच्य सुरू ह्रोत्रो त््यरा
पृķरािर रिमरांकरासह लेबल केलेले नराही परंतु ते म्रोजले जराते आवण संश्रोधन
अहिराल पररच्यराने सुरू ह्रोत्रो. अहिरालरात मरांडलेल््यरा संश्रोधन अभ््यरासराचे मूळ
स्िरूप िराचकरांनरा समजरािून घेणे हरा ्यरा विभरागराचरा मुख््य उद्ेश आहे.
प्रास्तराविकरात अभ््यरासराची गरज आवण महत्ति देखील अध्रोरेवखत केले जराते,
संश्रोधकराने विष्य वनिडण््यराचे Cवचत््य अपेवक्षत आहे. मुख््य म्थÑ्यरांमध््ये
अभ््यरासराची गरज, तपरासण््यराची समस््यरा, तक्य आवण व््यराĮी ्यरांचरा समरािेश
ह्रोत्रो. हरा विभराग समस््यरा क्षेत्राच््यरा सरामरान््य अवभमुखतेने सुरू ह्रोत्रो आवण
तपरासल््यरा जराणरार््यरा समस््येच््यरा विवशष् विधरानराकडे ्थेट नेत्रो. समस््यरा ्थेट
सरांवगतली परावहजे, आवण वज्थे शक््य असेल वत्थे, विवशष् प्श्नराच््यरा उत्रराच््यरा munotes.in
Page 108
शैक्षवणक संश्रोधन
108 संदभरा्यत वकंिरा चराचणी केलेल््यरा गृवहतकरांच््यरा संदभरा्यत सरांवगतले परावहजे.
विधरानरात स्पष्पणे सूवचत केले परावहजे की करा्य तपरासले गेले आहे आवण करा्य
िगळण््यरात आले आहे. समस््येमध््ये िरापरल््यरा जराणरार््यरा विवशष् संज्रा
संकल्पनरात्मक आवण करा्यरा्यत्मकपणे पररभरावषत केल््यरा परावहजेत. गृहीतके
स्पष्पणे नमूद केली परावहजेत. तपरासकत््यरा्यने अहिराल केलेलरा अभ््यरास
आ्य्रोवजत करण््यरासराठी त््यराचे महत्ति आवण शैक्षवणक पद्धतéिरील पररणराम
्यरािर भर देणरारे तपशीलिरार Cवचत््य प्दरान करणे आिश््यक आहे.
२. सं[ंशधत साशहÂय आशण संिोधनांचे पुनरावलोकन:
पररच्य क्षेत्रामध््ये आ्य्रोवजत केलेल््यरा मरागील अभ््यरासरांच््यरा पुनररािल्रोकनरासह
आवण तपरासल््यरा जरात असलेल््यरा विवशष् समस््येशी संबंवधत आहे.
पुनररािल्रोकनरांमध््ये केिळ तेच अभ््यरास समराविष् आहेत जे प्त््यक्षपणे हराती
घेतलेल््यरा अभ््यरासराशी संबंवधत आहेत. वनिडलेल््यरा पुनररािल्रोकनराने
विद्मरान ज्रानरातील अंतर हरा्यलराइट करणे आिश््यक आहे जे वनरराकरण न
Lरालेल््यरा समस््यरांमधून उĩिले परावहजे. ्यरा विभरागरात संश्रोधकराने केलेल््यरा
अभ््यरासराशी तरावक्यकदृष्््यरा सरावहत््यराचरा मरागील भराग ज्रोडणे आिश््यक आहे.
. संिोधन संरचना आशण प्रशक्रया :
हरा विभराग अभ््यरास करतरानरा संश्रोधकराने अिलंवबलेली तपशीलिरार प्वरि्यरा
स्पष्पणे आवण तंत्रोतंत मरांडत्रो. संश्रोधक ल्रोकसंख््येची त््यराच््यरा
िैवशष्््यरांनुसरार व््यराख््यरा करत्रो, नमुनरा आवण त््यराचरा आकरार वनिडण््यरासराठी
िरापरल््यरा जराणरार््यरा तंत्राचे िण्यन करत्रो, त््यराच््यरा िरापररासराठी सम्थ्यनरासह
िरापरल््यरा जराणरार््यरा संश्रोधन सराधनरांचे तपशीलिरार िण्यन प्दरान करत्रो आवण
मरावहती विश्ेषणरासराठी िरापरल््यरा जराणरार््यरा सरांवख््यकी्य पद्धतéचरा तपशीलिरार
िण्यन करत्रो.
हे सि्य तपशील नेमके करा्य ह्रोते ्यराबद्ल समज देतरात केले आवण इतर
तपरासकरांĬरारे stuad ची पडतराळणी आवण प्वतकृतीसराठी वदशरावनदवेश प्दरान
कररा. उपविभराग आहेत: संश्रोधन पद्धत, िरापरलेली सराधने, अभ््यरासराचरा
नमुनरा, मरावहती संकलनराची प्वरि्यरा.
. मरावहतीचे विश्ेषण आवण व््यराख््यरा: सरांवख््यकी्य. ररसच्य ररप्रोट्यचरा हरा विभराग
ठळकपणे कसरा एकवत्त केलेलरा मरावहती सरारणीबद्ध करत्रो आवण संश्रोधक
मरावहतीच््यरा विश्ेषणरासराठी िरापरल््यरा जराणरार््यरा सरांवख््यकी्य तंत्रांचे िण्यन
करत्रो, पररणरामरांमध््ये स्पष्तरा ज्रोडण््यरासराठी, तक्ते,आकृत््यरा आवण व््यराख््यरासह
ग्ररावफकल, आलेखी्य सरादरीकरण सरादर केले जरािे. तक्ते आवण आकृत््यरांनी
त््यरांच््यरा शरावब्दक सरादरीकरणराचे अनुसरण केले परावहजे आवण मजकूररात
रिमरांकरानुसरार िण्यन केले परावहजे. उदरा. मजकुररात "टेबल II वकंिरा २ पहरा" वकंिरा
"३.२" पराहरा असे म्हटले परावहजे: munotes.in
Page 109
संश्रोधन अहिराल-लेखन
109 . मुख््य वनष्कष्य, वनष्कष्य, सराररांश आवण सूचनरा: ्यरा विभरागरात संश्रोधकराने
संश्रोधन अभ््यरासरातील प्मुख वनष्कषरा«सह वनष्कषरा«िर आधराररत वनष्कषरा«ची
नŌद करणे आिश््यक आहे. वनष्कष्य हे संश्रोधन प्श्नरांची वकंिरा सरांवगतलेल््यरा
गृवहतकरांची सराधी उत्रे असू शकतरात. संश्रोधकराने वनष्कषरा«च््यरा सैद्धरांवतक
आवण व््यरािहराररक पररणरामरांिर देखील चचरा्य केली परावहजे आवण भविष््यरासराठी
वशफरारसी केल््यरा परावहजेत. संश्रोधक स्ित3चे मत व््यक्त करू शकत्रो जे
मरावहती विश्ेषणराचरा ्थेट पररणराम असू शकत नराही. संश्रोधक शैक्षवणक
पद्धतéिरील वनष्कषरा«िरही चचरा्य करू शकतरात आवण पुQील संश्रोधनरासराठी
सूचनरा देऊ शकतरात.
lll) संदभ्ष शवभाग:
अहिरालराचरा हरा विभराग संश्रोधन करा्यरा्यपूिती, दरम््यरान आवण नंतर ्थेट संदवभ्यत केलेले
सि्य स्त्र्रोत सूवचत करतरात आवण लेखकरांĬरारे आडनराि आवण प्कराशनराचे िष्य कंस,
शीष्यक, स््थरान आवण मरानक स्िरूपरानुसरार प्कराशनराचे िण्यरिमरानुसरार सूचीबद्ध केले
जरातरात. "संदभ्य" विभराग एकरा निीन पृķरािर मध््यभरागी "संदभ्य" नरािरासह सुरू ह्रोत्रो.
अहिरालरात उद्धृत केलेलरा प्त््येक स््रोत संदभरा«मध््ये समराविष् केलरा गेलरा परावहजे आवण
संदभरा«मध््ये नमूद केलेली प्त््येक नŌद अहिरालरात वदसली परावहजे ज््यरामुळे िराचकरालरा
संश्रोधकराने कल्पनरा वकंिरा मरावहती कराQलेल््यरा स्त्र्रोतरांचरा श्रोध घेण््यरास मदत ह्रोईल.
संदभरा«मध््ये पुस्तके, जन्यल लेख, िेबवलंक्स इत््यरादी असतरात. संदभ्य लेखनरासराठी
विविध शैली विकवसत केल््यरा गेल््यरा आहेत. शैक्षवणक संश्रोधनरामध््ये एपीए शैली सि्यत्
िरापरली जराते. दुÍ्यम स्त्र्रोतरांच््यरा उद्धरणराने त््यरांचे प्रा्थवमक स्त्र्रोत सूवचत केले परावहजे
ज््यरातून ते घेतले गेले.
APA िैलीमध्ये संदभ्ष कसे शलहायचे ते पाहó:
• पुस्तक:
लेखकराचे नराि (आडनराि प््थम), आद्राक्षरे. (िष्य).शीष्यक (Edn), स््थरान: प्कराशक
• एकल लेखक:
वसंग, th A. K. ( २००९). Test, Measurement and Research
Methodology in Behavioral Sciences( ५ Edn), पटनरा : Bharti Bhawan
Publishers & Writing Distributers.
• एकरापेक्षरा जरास्त लेखक:
बेस्ट,जे.अ1ड करान,जे.व्ही.(२००९). वशक्षणरात संश्रोधन. निी वदल्ली: प्ेंवटस हॉल
ऑफ इंवड्यरा प्रा.वल.
• जन्यलमधील लेख:
लेखकरांचे नराि, आद्राक्षरे.(िष्य).लेखराचे शीष्यक. जन्यल शीष्यक. खंड रिमरांक, पृķ
रिमरांक. Naaz,T.S.( २०१९) Cरंगराबराद शहररातील विद्रार््यरा«च््यरा शैक्षवणक समस््यरा munotes.in
Page 110
शैक्षवणक संश्रोधन
110 आवण शैक्षवणक उपलब्धी ्यरांच््यरातील संबंध, Excel’s Journal of Social
Science & Humanities (Vol. No. ११, pg.२२-३०)
• प्बंध/प्बंध:
संश्रोधकराचे नराि, आद्राक्षरे. ( िष्य). शीष्यक (अप्करावशत प्बंध/प्बंध)
Daimi,S.F.( २००७).मरराठिराडरा विभरागरातील तृती्य स्तररािर गवणत वशक्षण- एक
अभ््यरास. इलेक्ट्रॉवनक पुनप्रा्यĮी मरावहतीमध््ये वडवजटल ऑब्जेक्ट आ्यडेंवटफरा्यस्य
(DOI) वकंिरा ्युवनफॉम्य ररस्रोस्य ल्रोकेटर (URL)
• ई-बुक:
लेखकराचे नराि, आद्राक्षरे.(िष्य) शीष्यक समराविष् असू शकते. URL
Mitchell,J.A .,Thompson,H&Coyne,R.P.( २०१७) िरून पुनप्रा्यĮ
उद्धरणरासराठी मराग्यदश्यक.
https://www.mendeley.com//referencesmanagement/reference -
manager िरून पुनप्रा्यĮ.
• ई- जन्यल
लेखकराचे आडनराि, आद्राक्षरे.(िष्य).लेखराचे शीष्यक. जन्यल शीष्यक, खंड रिमरांक (अंक
भराग रिमरांक), पृķ रिमरांक. URL Fatima,K( २०२१) िरून प्राĮ.
• B.Ed प्वशक्षणरा्थतींमध््ये EPC( व््यरािसराव्यक क्षमतरा िराQिणे)क्रोस्यच््यरा वदशेने
जरागरूकतरा अभ््यरास
https://www.langlit.org Zepke, N.( २०१४) िरून पुनप्रा्यĮ.
• उच्च वशक्षणरामध््ये विद्रार््यरा«ची प्वतबद्धतरा संश्रोधन: शैक्षवणक ऑ्थवोडॉक्सीिर
प्श्नवचन्ह.
उच्च वशक्षणरामध््ये वशकिणे १९ (६), ६९७-
७०८.DOI: १०.१०८०/१३५६२५१७ .२०१४.९०१९५६. िेबवलंक्स संदभ्य
विभराग पररवशष्रांनंतर ्येत्रो.
• प्बंध आवण प्बंधरांमध््ये पररवशष् आिश््यक आहेत. पररवशष्रांमध््ये कच्चरा मरावहती,
प्श्नरािली वकंिरा िृत्ी स्केल ्यरासरारखे िरापरलेले सराधन, शैक्षवणक संस््थरांकडून मरावहती
संकलनरासराठी परिरानगी पत् आवण मरावहती विश्ेषण पत्क समराविष् आहे.
संिोधन अहवाल-
संिोधन अहवाल शलशहताना काय करावे आशण कł नये: सरामग्री शीष्यक पृķ i :णवनदवेश ii munotes.in
Page 111
संश्रोधन अहिराल-लेखन
111 घ्रोषणरा प्मराणपत् iii आश्यराची ्यरादी iv टेबलची ्यरादी आकृत््यरांची ्यरादी ग्रोषिराररा प्करण १ पररच्य अभ््यरासराची पराĵ्यभूमी अभ््यरासराची गरज आवण महत्ति समस््यरा विधरान संकल्पनरात्मक व््यराख््यरा अभ््यरासराची उवद्ष्े अभ््यरासराची गृहीतके चले अभ््यरासराची व््यराĮी आवण म्यरा्यदरा प्करण २ संबंवधत सरावहत््य आवण संश्रोधनराचे पुनररािल्रोकन प्करण ३ संश्रोधन रचनरा आवण प्वरि्यरा संश्रोधन पद्धत िरापरलेल््यरा पद्धतीची गरज आवण महत्ति िरापरलेली सराधने सरांवख््यकी तंत् नमुनरा मरावहती संकलनराची प्वरि्यरा munotes.in
Page 112
शैक्षवणक संश्रोधन
112 प्करण ४ मरावहतीचे विश्ेषण आवण अ्थवनिचन मरावहती प्वरि्यरा सरांवख््यकी तंत्राची वनिड ४.३ प्करण ५ प्मुख श्रोध , वनष्कष्य, सराररांश आवण सूचनरा प्मुख श्रोध वनष्कष्य वशफरारशी पुQील संश्रोधनरासराठी वदशरा संदभ्य पररवशष्े • तुमची प्रगती तपासा ;
१. APA मराग्यदश्यक तत्तिरांनुसरार तुमच््यरा आिडीचरा क्रोणतराही विष्य वनिडून शीष्यक पृķ
त्यरार कररा.
_____________________________________________________
____________________________ ________________ _________
२. अहिरालरातील सरामग्री, तक्ते आवण आकृत््यरांच््यरा सूचीचे महत्ति वलहरा.
_____________________________________________________
____________________ _________________________________
३. एक अमूत्य म्हणजे करा्य, हरा अहिरालरातील सिरा्यत महत्िराचरा पररच्छिेद म्हणून करा मरानलरा
जरात्रो.
_____________________________________________________
_____________________________________________________
४. चरांगल््यरा अमूतरा्यची महत्तिराची िैवशष्््ये नŌदिरा.
_____________________________________________________
_____________________________________________________ munotes.in
Page 113
संश्रोधन अहिराल-लेखन
113 ५. संश्रोधन अहिराल
_______________________________________ ______________
_____________________________________________________
६. संश्रोधन अहिराल हे संश्रोधन करा्यरा्यचे अंवतम उत्परादन आहे.
_______________________________________ ______________
_____________________________________________________
. संिोधन अहवाल मानक
स्िरूपरा नुसरार विकवसत केलरा परावहजे, म्हणून एक संश्रोधक म्हणून तुम्हरालरा कराही विवशष्
वनकषरांचे परालन करणे आिश््यक आहे जे संश्रोधन अहिराल त्यरार करण््यरासराठी उप्युक्त
आहेत. हे सि्य उद्ीष्, सि्यसमरािेशक, अस्सल, ्य्रोग््य, सत््य आवण आकष्यक वनकष
वस्तुशनष्ठता: चरांगल््यरा संश्रोधन अहिरालराची खराली चचरा्य केली आहे:
संश्रोधन अहिरालराच््यरा संदभरा्यत िस्तुवनķतरा द्रोन परातÑ्यरांिर परावहली जराऊ शकते
१. संश्रोधन अभ््यरासरािर लक्ष केंवद्रत करण््यराच््यरा दृष्ीने संश्रोधन अहिराल िस्तुवनķ
असरािरा. त्रो विष्यरांतररांपरासून मुक्त असरािरा आवण त््यरामध््ये क्रोणत््यराही ग्रोष्ीचरा समरािेश
नसरािरा. संश्रोधन अभ््यरासरासराठी. अहिराल िै्यवक्तक पूिरा्यग्रहरापरासून मुक्त असणे
आिश््यक आहे, म्हणजे, अहिराल िै्यवक्तक पसंती आवण नरापसंतéपरासून मुक्त असणे
आिश््यक आहे. सि्य तर््ये Cवचत््यराने वनभतीडपणे सरांगणे आिश््यक आहे.
२. संश्रोधन अहिरालरातील सत््यतेची लेखनशैली अशी असरािी की, फुली आवण
मुहरािरेदरार अवभव््यक्ती टराळतरा ्यराव््यरात, लेखकराने समकरालीन भराषेचरा शब्दसंग्रह
िरापरलरा परावहजे मग ती इंग्रजी वकंिरा इतर क्रोणतीही भराषरा अस्रो. ्यरात अप्चवलत शब्द
आवण पुररातन िराक्प्चरार िरापरू न्येत आवण ते ्थ्रोडे प्कट करणे आिश््यक आहे.
आकलनक्षमता:
आकलनक्षमतरा म्हणजे संपूण्य मजकूर समजण््यरास सुलभतेची म्यरा्यदरा, जेव्हरा आपण संश्रोधन
अहिरालराच््यरा संदभरा्यत आकलनक्षमतेबद्ल ब्रोलत्रो तेव्हरा ्यराचरा अ्थ्य असरा ह्रोत्रो की संश्रोधन
अहिराल संपूण्य आवण सि्य पैलूंचरा तपशीलिरार समरािेश असलेलरा संश्रोधनराची संपूण्य मरावहती
प्दरान करणराररा असरािरा. करा्य्य चरालते. संश्रोधन अहिराल मराग्यदश्यक तत्तिे/मरानक स्िरूपरानुसरार
वलवहलरा गेलरा परावहजे आवण संश्रोधन विभराग आवण उप अहिरालराच््यरा ४.५ घटकरांमध््ये चचरा्य
केल््यराप्मराणे ्य्रोग््य अध््यरा्य ्य्रोजनरा पराळली परावहजे. प्त््येक विभरागरातील सि्य संबंवधत मरावहती
संवक्षĮ, स्पष् आवण समजण््यराज्रोगी रीतीने प्दरान केली परावहजे. संश्रोधन अहिरालराने िस्तुवनķ
मरावहती प्दरान केली परावहजे आवण िराचकरांचे मन्रोरंजन करू न्ये वकंिरा मत व््यक्त करू न्ये
वकंिरा िै्यवक्तक जीिन आवण अनुभिरांबद्ल ब्रोलू न्ये. अहिरालरात नमूद केलेली सि्य मरावहती
विविध स्त्र्रोतरांकडून प्राĮ केलेली आहे. उद्धृत करणे आिश््यक आहे. संश्रोधकराने ्य्रोग््य
वनिडलेल््यरा कराही शब्दरांत संपूण्य मरावहती देणे आिश््यक आहे. अहिराल पुरेसरा सि्यसमरािेशक
असरािरा जेणेकरून िराचकरांनरा करामराची संपूण्य कल्पनरा वमळणे आिश््यक आहे. munotes.in
Page 114
शैक्षवणक संश्रोधन
114 लेखन सÂयता:
संश्रोधनरातील सत््यतरा दश्यिते की केलेले करा्य्य खरे आवण विĵरासराह्य आहे आवण वमळरालेले
पररणराम खूप म्रोलराचे आहेत आवण ते क्षेत्रासराठी देखील ्य्रोगदरान देणरारे आहेत. संश्रोधन
अहिरालरामध््ये समस््येच््यरा वनिडीमध््ये निीनतरा दश्यविली परावहजे जी आधी केली गेली नराही
आवण संश्रोधन वनष्कष्य शैक्षवणक क्षेत्रात उप्युक्त आहेत. अभ््यरासरासराठी अिलंबलेल््यरा पद्धती
आवण मरावहती ग्रोळरा करण््यरासराठी िरापरल््यरा जराणरार््यरा प्वरि्येबराबत संश्रोधन अहिरालरात
वदलेली मरावहती न््यराÍ्य असरािी, मरावहती संकलन आवण मरावहती विश्ेषणरामध््ये ख्रोटेपणरा
टराळरािरा. अहिराल अशरा रीतीने त्यरार करणे आिश््यक आहे की ते सि्य संश्रोधन प्श्नरांनरा सराम्रोरे
जरािे, िै्यवक्तक मत टराळरािे. अभ््यरासराचे पररणराम शैक्षवणक क्षेत्रासराठी उप्युक्त असले परावहजेत
आवण अहिरालराने विद्मरान करा्यरा्यच््यरा प्कराशरात पुQील मराग्य देखील अध्रोरेवखत केले परावहजेत.
संश्रोधक म्हणून लेखन करतरानरा अनेक स्त्र्रोतरांचरा संदभ्य घ््यरािरा, सरावहवत््यक च्रोरीच््यरा मुद्द्रांचरा
विचरार केलरा परावहजे. पुनररािल्रोकन आवण संपरादनरामुळे अहिराल भराषरा आवण सरावहवत््यक
च्रोरीच््यरा समस््यरांपरासून मुक्त आहे असे दश्यविल््यरास अहिराल अस्सल असेल. अहिरालरात
क्रोणतराही विर्रोधराभरास नसरािरा ्यरासराठी अहिरालराने पररवशष्रांमध््ये सि्य पुररािे वदले परावहजेत.
योµयता: संदभ्य. संश्रोधन अहिरालरातील मुद्े तरावक्यक रिमराने, प्दरान केलेल््यरा मराग्यदश्यक
तत्तिरांनुसरार टÈÈ्यराटÈÈ्यराने मरांडले जराणे आिश््यक आहे आवण अव््यिवस््थत पद्धतीने नराही.
शैक्षवणक संश्रोधन अहिराल APA ( अमेररकन सरा्यक्रोलॉवजकल अस्रोवसएशन) Ĭरारे सेट
केलेल््यरा स्िरूपराचे अनुसरण करतरात जे संश्रोधक तसेच िराचकरांसराठी अहिराल देण््यराचे कराम
स्रोपे करतरात. संश्रोधकरालरा एपीए मरानकरांनुसरार संश्रोधन पररणराम ्य्रोग््यररत््यरा सरादर
करण््यरासराठी सज्यनशीलतेलरा भरपूर िराि आहे. आम्ही आधीच ४.५ मध््ये एपीए फॉरमॅटिर
चचरा्य केली आहे की शीष्यक पृķ आवण उि्यररत अध््यरा्य ्य्रोजनरा कशी असरािी, अगदी शीष्यक
पृķराचरा नमुनरा आवण सरामग्री सरारणी आपल््यरा संदभरा्यसराठी प्दरान केली आहे जी आपल््यरालरा
्य्रोग््यररत््यरा अहिराल वलवहण््यरास मदत करेल.
सÂयता: संश्रोधनरातील सत््यतरा मूळ विष्य वनिडणे, प्स्तराि त्यरार करणे, वन्य्रोजन करणे,
करा्यरा्यवन्ित करणे आवण संश्रोधन पररणरामरांचरा अहिराल देणे ्यरातील बौवद्धक प्रामरावणकपणराशी
संबंवधत आहे. िरील सि्य उपरिम वनष्पक्ष, विĵरासराह्य आवण अचूकपणे क्रोणत््यराही चुकीच््यरा
अ्थरा्यवशिरा्य केले जरातरात ्यराची खरात्ी करणे संश्रोधकराचे नैवतक कत्यव््य आहे. संश्रोधन
अहिराल िराचकरांनरा प्िेश आवण समजू शकतील अशरा फॉरमॅटमध््ये वलवहलरा गेलरा परावहजे.
सरावहवत््यक च्रोरी,
अवतश्य्रोक्ती वकंिरा अध्रोरेवखत, अप्राÈ्य दरािरा, पक्षपरात, कमी वकंिरा जरास्त अहिराल टराळरािरा.
संश्रोधकराने ग्रोपनी्यतरा, वननरािीपणरा आवण ज््यरा ल्रोकरांकडून मरावहती वमळिली आहे त््यरांच््यरा
श्रोधण््यरा्य्रोग््यत ेचरा देखील विचरार केलरा परावहजे. प्राĮ.
अशरा प्करारे नैवतक तत्तिे सत््यतेलरा प््रोत्सराहन देण््यरासराठी सि्य पैलूंमध््ये आवण सि्य टÈÈ्यरांिर
मदत करतरात आकष्यक: संश्रोधन अहिराल सराधरा, आकष्यक आवण पद्धतशीर असरािरा.
आकष्यकतेमध््ये करागदराचरा दजरा्य, अहिरालराचरा आकरार (ररप्रोट्य वप्ंवटंगसराठी िरापरलेल््यरा
करागदराचरा आकरार १०२), अहिरालरातील आलेख आवण आकृतीसराठी रंगराचरा िरापर, munotes.in
Page 115
संश्रोधन अहिराल-लेखन
115 बराइंवडंगचरा प्करार आवण गुणित्रा, फॉन्ट आकरार आवण इतर तरांवत्क बराबéचरा अहिराल स्रोपरा
करण््यरासराठी विचराररात घ््यरािरा. आवण आकष्यक
फॉन्ट आकरार, लेखन शैली, तळटीप, संदभ्य शैली, शब्द म्यरा्यदरा इत््यरादéसराठी प्कराशकराने
विवहत केलेली लेखक मराग्यदश्यक तत्तिे कराळजीपूि्यक िराचरा. Cपचराररक भराषेचरा िरापर कररा
मजकूर आवण विविध विभराग रिमरांक टॅबमध््ये सरातत््य सुवनवश्चत कररा. , आकृत््यरा आवण
आलेख ्य्रोग््यररत््यरा पुररािरा अचूकतरा तपरासण््यरासराठी कराळजीपूि्यक िराचरा सि्यनराम िरापरणे
टराळरा (मी, आम्ही, तू, मराLे) शुद्धलेखनराच््यरा चुकरा टराळरा नकराररात्मक सूर असलेली भराषरा
टराळरा.
• तुमची प्रगती तपासा ;
१. चरांगल््यरा संश्रोधन अहिरालराचे िेगिेगळे वनकष क्रोणते आहेत?
____________________________________________________
____ ____________________ ____________________________
२. संश्रोधन अहिराल वलवहतरानरा संश्रोधकराची नैवतक कत्यव््ये नमूद कररा.
____________________________________________________
________________________ ____________________________
३. संश्रोधन अहिरालराचे आकष्यण करा्य आहे?
____________________________________________________
____________________________________________________
४. संश्रोधन अहिराल वलवहतरानरा संश्रोधकरासराठी द्रोन स्तंभ त्यरार कररा आवण
संश्रोधकरासराठी कररा आवण करू नकरा.
_____________________________________________________
_____________________ ________________________________
. शनÕकर््ष
अशराप्करारे िरील चचवेिरून आपण असरा वनष्कष्य कराQू शकत्रो की संश्रोधन अहिराल वलवहणे
हरा एक जवटल आवण सज्यनशील प््यत्न आहे करारण संश्रोधन अहिराल हरा ‘करा्य’ आवण ‘कसरा’
संश्रोधन उपरिम चरालविलरा जरात्रो ्यराची नŌद आहे. संश्रोधन अहिराल वलवहण््यरासराठी विशेष
प्वशक्षण वकंिरा अनुभि आिश््यक आहे .संश्रोधन अहिराल वलवहण््यरासराठी कराही सरामरान््य तत्तिे
परार पराडली परावहजेत आवण मरानक स्िरूपराचे परालन करणे आिश््यक आहे. संश्रोधन अहिराल
केिळ संश्रोधन करणरार््यरा संश्रोधकरासराठीच नराही तर ्यरा क्षेत्रातील इतर व््यक्तéसराठीही
महत्तिराचरा आहे. संश्रोधन अहिराल म्हणजे समस््यरा वनिडण््यरापरासून, कृतीची ्य्रोजनरा आवण
प्राĮ पररणरामरांसह संश्रोधकराने केलेल््यरा सि्य उपरिमरांची तपशीलिरार आवण सि्यसमरािेशक नŌद
आहे. munotes.in
Page 116
शैक्षवणक संश्रोधन
116 . अभ्यास प्रij
१. जिळपरासच््यरा क्रोणत््यराही संश्रोधन केंद्ररातून वकमरान ३ संश्रोधन अहिराल ग्रोळरा कररा,
्यरा संश्रोधन अहिरालरांचे गंभीर विश्ेषण कररा आवण संश्रोधन अहिरालरांमध््ये आिश््यक
घटक आहेत करा ते श्रोधरा.
२. संश्रोधन अहिराल वलवहण््यराची करारणे सरांगरा.
३. कराही संश्रोधन अहिरालरांचरा संदभ्य विभराग ग्रोळरा कररा आवण त्ुटी आवण कमतरतरा
असल््यरास ते ओळखण््यरासराठी मूल््यरांकन कररा.
४. वदलेल््यरा मराग्यदश्यक तत्तिरांनुसरार वकमरान १० संदभरा«ची नŌद कररा- पुस्तक ई-पुस्तक
्थीवसस लेख िेबवलंक्स
५. चरांगल््यरा संश्रोधन अहिरालराच््यरा वनकषरांचे िण्यन कररा
. संदभ्ष
• बेस्ट, जे.डब्ल््यू. आवण करान, जे.व्ही.(१९९३).वशक्षणरातील संश्रोधन.निी वदल्ली :
प्ेंवटस-हॉल ऑफ इंवड्यरा प्रा.वल.
• क्रोहेन, एल, Manion, L. & Morrison, K. ( २०१९). वशक्षणरातील संश्रोधन पद्धती.
न््यू्यॉक्य: रूटलेज. IGNOU -MES -०१६ शैक्षवणक संश्रोधन ब्लॉक-५ (संश्रोधन
अहिराल आवण अनुप््य्रोग) IGNOU -MES -०५४ शैक्षवणक संश्रोधन ब्लॉक ६ ची
पद्धत (संश्रोधन अहिराल आवण प्सरार)
• कौल, एल. (१९८४). शैक्षवणक संश्रोधनराची पद्धत. निी वदल्ली: विकरास पवब्लवशंग
हराऊस प्रा.वल. म्रोहन, आर. (२००३).
• वशक्षणरािर संश्रोधन पद्धती.हैदरराबराद आवण वदल्ली:नीलकमल पवब्लकेशन्स प्रा. वल.
न््यू वसंग, ए.के. (२००९)
• चराचणी, ित्यणूक विज्रानरातील मरापन आवण संश्रोधन पद्धती (पराचिी आिृत्ी) भरारती
भिन प्कराशक आवण वितरक.
१ https://www.otago.ac.n
२ https://apastyle.apa.org .
३ https://guide.lib.ua.edn
४ https://www.yourarticle.com /marketing researchreport/ ४८७४८
research/principal of a good
7777777 munotes.in
Page 117
117
पदशनIJयन ®ेणी / रेशटंग ®ेणी:
व्या´या, सवकेक्षण प्रij प्रकार आशण उदाहरणे
Gटक रचना
५.० उवद्ष्े
५.१ रेवटंग श्ेणी,पदवनच्यन,मरानरांकन श्ेणीची व््यराख््यरा,
५.२ रेवटंग श्ेणी,पदवनच्यन,मरानरांकन श्ेणी चे प्करार,
५.३ मूळ मरावहती: व््यराख््यरा, विश्ेषण आवण उदराहरणे
५.४ सरामरान््य v,मूळ श्ेणी
५.५ सरामरान््य v,मूळश्ेणी विचलन वबंदू
५.५ श्ेणी : फरकराचे गुण
५.६ नराममरात्, रिवमक, अंतरराल आवण गुण्रोत्र श्ेणी करा्य आहेत?
५.७ नराममरात् श्ेणी: मरापनराची १ली परातळी
५.८ सरामरान््य श्ेणी: मरापनराची २री परातळी
५.९ रेवटंग श्ेणीच््यरा चरार मुख््य श्ेणी
५.१० रेवटंग श्ेणी प्श्नरांची उदराहरणे
५.११ रेवटंग श्ेणीचे उप्य्रोग
५.१२ रीवडंगचे फरा्यदे
५.१३ ओएसआ्यटी रीवडंग्स
.० Gटक उशदिष्े
हे िराचल््यरानंतर विद्रा्थती
• मरावहती संकलनरासराठी िरापरलेली विविध प्करारची सराधने आवण तंत्े सरांगण््यरास सक्षम
असतील
• सराधने आवण तंत्रांमधील मूलभूत फरक ओळखण््यरास सक्षम असतील.
• संश्रोधनरातील विविध सराधने आवण तंत्रांचरा संकल्पनरा, उद्ेश आवण िरापर ्यरांचे िण्यन
करण््यरास सक्षम असतील.
.१ पदशनIJयन,मानांकन®ेणीची व्या´या :
रेवटंग श्ेणी,पदवनच्यन,मरानरांकन श्ेणी हे चौकशी फॉम्य,स्िरूपरा पैकी एक आहे. फॉम्य ही एक
संज्रा आहे जी कराही पररवस््थती, िस्तू वकंिरा िण्य बद्ल अवभव््यक्ती वकंिरा वनण्य्यरासराठी लरागू munotes.in
Page 118
शैक्षवणक संश्रोधन
118 केली जराते. मत सरामरान््यत3 मूल््यरांच््यरा प्मराणरात व््यक्त केले जराते. रेवटंग,पदवनच्यन,मरानरांकन
तंत् ही अशी उपकरणे आहेत ज््यराĬरारे अशरा वनण्य्यरांचे प्मराण वनवश्चत केले जराऊ शकते.
गुणित्ेचे मूल््यरांकन करण््यरासराठी रेवटंग श्ेणी,पदवनच्यन,मरानरांकन श्ेणी हे अवतश्य उप्युक्त
सराधन आहे, विशेषत3 जेव्हरा गुणित्ेचे िस्तुवनķपणे म्रोजमराप करणे कठीण असते.
उदराहरणरा्थ्य, - करामवगरी वकती चरांगली ह्रोती? हरा असरा प्श्न आहे ज््यराचे उत्र िस्तुवनķपणे
देतरा ्येत नराही.
रेवटंग श्ेणी वनण्य्य वकंिरा मते नŌदितरात आवण एकरा रेषेत मरांडलेल््यरा गुणित्ेच््यरा विविध
अंशरांची वडग्री वकंिरा प्मराण दश्यिते. उदराहरणरा्थ्य: करामवगरी वकती चरांगली ह्रोती?
एक सिवेक्षण प्श्न ज्रो विवशष् िैवशष्््ये, उत्परादने वकंिरा सेिरांसराठी प्वतसरादक इनपुट व््यक्त
करण््यरासराठी मरानरांकन श्ेणी िरापरत्रो त्रो बंद समराĮ प्श्न म्हणून ओळखलरा जरात्रो. ऑनलराइन
आवण ऑफलराइन द्रोन्ही सिवेक्षणरांसराठी सिरा्यत सरामरान््य प्श्नरांपैकी एक म्हणजे गुणित्ेची वकंिरा
िैवशष्््यराची श्ेणी करण््यरासराठी विविध मुद््यरांिरील फरक म्हणजे सहभरागी रेवटंग श्ेणी.
एखराद्रा विवशष् समस््येबद्ल सरापेक्ष मरावहती देणराररा मरावहती संकवलत करण््यरासराठी िरारंिरार
िरापरले जराणरारे ज्रात बहòविकल्पी्य प्श्न. जेव्हरा संश्रोधकरांनरा एखराद्रा उत्परादनराच््यरा वकंिरा
सेिेच््यरा अनेक िैवशष्््यरांशी गुणरात्मक मराप ज्रोडरा्यचरा असत्रो, तेव्हरा संश्रोधक त््यरांच््यरा
संश्रोधनरामध््ये रेवटंग श्ेणी िरापरतरात. हे श्ेणी सरामरान््यत: उत्परादन वकंिरा सेिेचे करा्य्यप्दश्यन,
कम्यचरार््यरांच््यरा क्षमतरा, ग्रराहक सेिरा करा्य्यप्दश्यन, मुख््य उवद्ष्रासराठी अनुसरण केलेल््यरा
करा्य्यपद्धती इत््यरादéचे मूल््यरांकन करण््यरासराठी िरापरले जराते. चेकबॉक्स प्श्नराप्मराणेच, रेवटंग
श्ेणी सिवेक्षण प्श्न फक्त ह्रो्य/नराहीपेक्षरा अवधक मरावहतीसराठी विचरारतरात. प्वतसराद
.२ पदशन¸चयन ®ेणीचे प्रकार
२ प्करार म्रोठ््यरा प्मराणरािर ब्रोलरा्यचे तर, रेवटंग श्ेणी द्रोन श्ेणéमध््ये विभरागले जराऊ शकतरात:
१. मूळ श्ेणी; आवण २. मध््यरांतर श्ेणी.
१) मूळ ®ेणी
हे एक चल मरापन श्ेणी आहे ज्रो त््यरांच््यरामधील फरकरां?िजी चलरा चरा रिम
दश्यविण््यरासराठी िरापरलरा जरात्रो. सि्यसराधरारणपणे, ्यरा श्ेणी चरा िरापर िरारंिरारतरा, आनंद,
आनंद, अस्िस््थतेची परातळी इ. अशरा गवणती्य संकल्पनरा दश्यिण््यरासराठी केलरा जरात्रो.
"मूळ" आवण "ऑड्यर," ज््यरासराठी ही श्ेणी िरापरली जराते, ते एकमेकरांसरारखेच आिराज
करतरात. ते कसे िरापररािे हे लक्षरात ठेिणे स्रोपे आहे.
२) अंतग्षत मापन ®ेणी
अंतग्यत मरापन श्ेणी हे एक संख््यरात्मक मरापन आहे. ज््यरा मध््ये चलरांचे रिम आवण फरक
हे द्रोन्ही ओळखले जरातरात. ओळखण््यरा ्य्रोग््य, सुसंगत आवण गणनरा करण््यरा्य्रोग््य
munotes.in
Page 119
पदवनश्च्यन श्ेणी / रेवटंग स्केल: व््यराख््यरा, सिवेक्षण प्श्न प्करार आवण उदराहरणे
119 फरकरासह अंतग्यत मरापन चलरांचरा िरापर करून िगतीकरण केले जराते. अंतग्यत मरापन
श्ेणीचे मुख््य करा्य्य लक्षरात ठेिणे स्रोपे ह्रोते हे देखील आहे. अंतग्यत हरा शब्द द्रोन
घटकरांमधील फरक दश्यित्रो, ज्रो सराध््य करण््यरात अंतग्यत मरापन श्ेणी मदत करते.
. मूळ माशहती: व्या´या, शवश्ेर्ण आशण उदाहरणे
मूळ मरावहती हरा पररमराणिराचक मरावहतीचरा एक सरांवख््यकी्य उपसंच आहे वज्थे चलरांची मरांडणी
केली जराते वनसगरा्यत आQळणराö्यरा सरामरान््य श्ेणी. द्रोन गटरांमधील अंतर म्रोजण््यरासराठी
सरामरान््य मरावहती िरापरलरा जरात नराही.
रेवटंग श्ेणी: व््यराख््यरा, सिवेक्षण प्श्न प्करार आवण उदराहरणे आकडेिरारीमध््ये मरावहतीच््यरा रिवमक
संचराचे प्वतवनवधत्ि करण््यरासराठी मूळ श्ेणीचरा िरापर केलरा जरात्रो आवण मरावहतीचरा रिवमक संच
रिवमक संख््यरांच््यरा संकलनराĬरारे दश्यविलरा जरात्रो. मूळ मरावहती नराममरात् मरावहतीपेक्षरा िेगळी
असते की मूळ मरावहतीमध््ये श्ेणéची श्ेणी असते, तर नराममरात् मरावहती नराही.
. नाममात्र v. मूळ ®ेणी
चरार चल मरापन श्ेणीपैकी द्रोन नराममरात् श्ेणी आवण मूळ श्ेणी आहेत. ्यरा द्रोन्ही मरापन श्ेणीचे
सिवेक्षण, मतदरान आवण त््यरानंतरच््यरा सरांवख््यकी्य विश्ेषणरामध््ये मूल््य आहे. प्त््येक श्ेणीने
ऑफर केलेल््यरा तपशील आवण मरावहतीमुळे, नराममरात् आवण मूळ श्ेणीमधील फरकराचरा बराजरार
संश्रोधन विश्ेषण पद्धतéिर महत्तिपूण्य प्भराि पडत्रो. लॅवटन शब्द "न्रोमरावलस", ज््यराचरा अ्थ्य
"नरािरांशी संबंवधत" आहे, हरा शब्द "नराममरात् श्ेणी" चरा स्त्र्रोत आहे, ज्रो सरामरान््यत: श्ेणी
पररभरावषत करण््यरासराठी िरापरलरा जरात्रो. ग्रोळरा केलेल््यरा मरावहतीच््यरा विश्ेषणरासराठी, ्यरा प्त््येक
श्ेणीसराठी जुळणरारे रिमरांक वन्युक्त केले जरातरात. नराममरात् श्ेणीसराठी मरावहतीची उदराहरणे
एखराद्रा व््यक्तीचे वलंग, िरांवशकतरा आवण केसरांचरा रंग समराविष् करतरात. दुसरीकडे, मूळ
श्ेणीसराठी मरावहती एकरा विवशष् रिमराने वकंिरा एकमेकरांच््यरा संबंधरात ठेिणे आवण प्त््येक चलरांचे
म्रोजमराप श्ेणीत करणे आिश््यक आहे. उदराहरणरा्थ्य, स्ट्रोअरमध््ये खरेदी केल््यरानंतर, सह
ग्रराहकरालरा "१ ते ५ च््यरा श्ेणीिर, तुमचरा खरेदीचरा अनुभि कसरा ह्रोतरा?" असे विचरारणराö्यरा
वकओस्क सिवेक्षणरालरा प्वतसराद देण््यरास सरांवगतले जराऊ शकते.
१ चरा स्क्रोअर पूण्यपणे अपुररा आहे,
२ चरा स्क्रोअर अपुररा आहे,
३ चरा स्क्रोअर न््यूट्रल आहे,
४ चरा स्क्रोअर पूण्यपणे पुरेसरा आहे. समराधरानकरारक , आवण
५ चरा स्क्रोअर दश्यविते की ्ये्थे ग्रोळरा केलेली मरावहती रिवमक प्मराणरात असेल करारण प्त््येक
उत्र वनिडीलरा एक र1क आहे, २ ४ पेक्षरा कमी आवण ४ ५ पेक्षरा कमी आहेत.
• त्थरावप, संख््यरा फक्त वन्युक्त केलेली असल््यराने पररमराणिराचक मरापनरासराठी िरापरल््यरा
जराण््यरा?िजी टॅवगंगच््यरा हेतूंसराठी, रिमिरारीतील ४ (समराधरानकरारक ) आवण २
(असमराधरानकरारक ) मधील फरक ५ (अत््यंत समराधरानकरारक ) आवण ३ (तटस््थ) munotes.in
Page 120
शैक्षवणक संश्रोधन
120 मधील फरकरासरारखराच असणे आिश््यक नराही. म्रोजमरापराची नराममरात् परातळी: चल
त््यरांच््यरा नरािरांनुसरार म्रोजमरापराच््यरा नराममरात् स्तररािर ओळखले जरातरात. ्यरा चलरांशी
ज्रोडलेले क्रोणतेही पदरानुरिम वकंिरा रिम नराही. नरािरांपुQील रिमरांक फक्त टॅग आहेत;
त््यरांच््यरासराठी गवणतराचे क्रोणतेही महत्ति नराही. ्यरा पॅररामीटस्यमध््ये िण्यनरात्मक करा्य्य
आहे. समजण््यरासराठी आवण िरापरण््यरासराठी सिरा्यत स्रोपरा सरांवख््यकी्य श्ेणी नराममरात्
श्ेणी आहे. पुरुष/स्त्री आवण ह्रो्य/नराही सरारख््यरा ्यरा चलरांमध््ये वकमरान द्रोन विभराग
आहेत. उदराहरणरा्थ्य, ्यरा श्ेणीमध््ये वलंग, १०८ िरांवशकतरा, िंश इत््यरादीसराठी
संख््यरात्मक संख््यरा नराही.
.. नाममात्र व्ही. मूळ ®ेणी : शभन्नता श[ंदू घटक नराममरात् श्ेणी मूळ श्ेणी िण्यन ्यरा श्ेणीिरील व्हेररएबल्समध््ये फरक करणरारी एकमेि ग्रोष् म्हणजे त््यरांचे नरामकरण. नराममरात् श्ेणीमधील व्हेररएबल्सचरा क्रोणतराही अनुमरावनत रिम अवस्तत्िरात नराही ्यरा व्हेररएबल्समध््ये नैसवग्यकररत््यरा
घडणराररा रिम असलरा
तरी, ते िेगळे करा्य
करतरात हे स्पष्
नराही. ्यरा श्ेणीिर,
द्रोन चलरांमधील
फरकराचे मूल््य म्रोजणे
अशक््य आहे. उदराहरण म्हणून,
आकरार लहरान,
मध््यम, म्रोठे आवण
अवतररक्त-म्रोठे
आहेत. ्यराउलट,
लहरान, मध््यम, म्रोठे आवण अवतररक्त म्रोठे. पररमराणिराचक मूल््यराची पदिी ्यरा श्ेणीिरील व्हेररएबल्सनरा क्रोणतीही संख््यरात्मक मूल््ये ज्रोडलेली नराहीत. हे त््यरा?िजी गुणरात्मक मरापन श्ेणी आहे जरी मूळ व्हेररएबल्स पररमराणिराचक
मूल््यरांशी ज्रोडलेले
असले तरी, ्यरा
चलरांिर अंकगवणती्य
मूल््यमरापन करतरा ्येत नराही. मुख््य वभन्नतरा • हे व्हेररएबल्स व््यिवस््थत
करण््यराचरा • ्यरा श्ेणीिरील व्हेररएबल्सनरा
संख््यरा देण््यरात आली आहे. munotes.in
Page 121
पदवनश्च्यन श्ेणी / रेवटंग स्केल: व््यराख््यरा, सिवेक्षण प्श्न प्करार आवण उदराहरणे
121 क्रोणतराही मराग्य नराही.
• ्यरा श्ेणीचे व्हेररएबल्स िेगळे आहेत.
• नराममरात् मरावहतीचे प्मराण ठरितरा ्येत नराही. • आवण त््यरािर क्रोणतीही
अंकगवणत
गणनरा केली
जराऊ शकत
नराही.
• व्हेररएबल्समधी
ल फरकराची गणनरा करणे उदराहरणे • वलंग (पुरुष, स्त्री) • िैिरावहक वस््थती (वििरावहत,
घटस्फ्रोवटत,
अवििरावहत, विधिरा इ.)
• धम्य (वùश्चन, ज््यू, मुवस्लम)
• िंश (रेड इंवड्यन, दवक्षण-पूि्य आवश्यराई इ.) • िग्य चराचणीमध््ये र1क (प््थम,
वĬती्य वकंिरा
तृती्य)
• ग्रराहक समराधरान
रेवटंग (०-१०
च््यरा प्मराणरात)
• सरामरावजक-
आव्थ्यक वस््थती
• ग्रराहक समराधरान
अंश (खूप
समराधरानी,
समराधरानी,
तटस््थ,
असमराधरानी,
अवतश्य
असमराधरानी)
• शैक्षवणक परात्तरा मरापनराची रिवमक परातळी: मरापनराच््यरा रिवमक स्तररामध््ये व्हेररएबल्सचरा रिम महत्तिराचरा असत्रो.
हे मरापन श्ेणी ्यरा व्हेररएबल्समधील फरक विचराररात घेत नराही, जे पररभरावषत केले गेले नराही.
व्हेररएबल्स ओळखणे आवण त््यरांचे िण्यन करण््यराबर्रोबरच , प्त््येकरालरा एक मूल््य वन्युक्त केले
आहे. सरापेक्ष दृश््ये, d ecisions आवण फीडबॅकचरा अभ््यरास करण््यरासराठी बराजरार संश्रोधनरात
सरामरान््य श्ेणी िरापरले जरातरात, ज््यरामुळे विरिेत््यरांनरा ग्रराहकरांच््यरा समराधरानराचे वकंिरा आनंदराच््यरा
परातळीचे मूल््यरांकन करतरा ्येते, िृत्पत्े अवधक िरारंिरार पराठिरा्यची की नराही हे ठरितरा ्येते.
क्रोणत््यराही व््यिसरा्यरात, वभन्न मरापन चलरांचे ज्रान असते. एक पूि्य शत्य करारण ती स्ित:च््यरा
मरालकरांनरा सुज् आवण सरांवख््यकी्य वनण्य्य घेण््यरास अनुमती देते. प्त््येक म्रोजमराप श्ेणी एक
अन्रोखरा तपशील ऑफर करत्रो, जसे की नराममरात् श्ेणी मूलभूत तपशील ऑफर करत्रो आवण
गुण्रोत्र कमराल तपशील ऑफर करत्रो. munotes.in
Page 122
शैक्षवणक संश्रोधन
122 .. नाममात्र, क्रशमक, मध्यांतर आशण गुणो°र ®ेणी काय आहेत?
मोजÁयाचे प्रमाण मोजÁयाचे चार मूलभूत स्तर —
नराममरात्, रिवमक, मध््यरांतर, आवण ते एकरावधक सिवेक्षणे आवण प्श्नरािलीच््यरा स्िरूपरात मरावहती
ग्रोळरा करण््यरासराठी िरापरले जरातरात. लराइकट्य, वसमेंवटक वडफरेंवश्यल, वडक्रोट्रोमस आवण
इतररांसह सि्य सिवेक्षण प्श्न श्ेणीिर वनिडलेले प्श्न, चल मरापनराच््यरा ्यरा चरार मूलभूत
स्तररांिरून व््युत्पन्न केले गेले आहे करारण प्त््येक श्ेणी ही म्रोजमरापराची िराQीि परातळी आहे,
्यराचरा अ्थ्य ते त््यराच््यरा आधीच््यरा श्ेणीप्मराणेच करा्य्य करते. उदराहरणरांसह म्रोजमरापराच््यरा चरार
स्तररांपैकी प्त््येकराविष्यी तपशीलिरार मरावहती घेण््यराआधी हे श्ेणी करा्य दश्यितरात ते पराहó ्यरा.
नरामकरण श्ेणी एक आहे ज््यरामध््ये व्हेररएबल्स त््यरांच््यरा रिमराचरा विचरार न करतरा फक्त "नराि"
वकंिरा लेबल केलेले असतरात. फक्त त््यरांनरा ओळखण््यरापलीकड े, मूळ श्ेणीिरील
व्हेररएबल्सचरा एक अचूक रिम असत्रो. इंटरव्हल श्ेणीमध््ये प्त््येक चल संभराव््यतेसराठी
लेबल, ऑड्यर आवण वनवद्यष् मध््यरांतर प्दरान केले जरातरात. इंटरव्हल श्ेणीची सि्य िैवशष्््ये
असण््यराव््यवतररक्त , गुण्रोत्र श्ेणी त््यराच््यरा क्रोणत््यराही व्हेररएबल्ससराठी "शून््य" चे मूल््य देखील
स्िीकरारू शकते. संश्रोधन आवण सरांवख््यकीमधील म्रोजमरापराच््यरा चरार टÈÈ्यरांचे पुQीलप्मराणे
िण्यन केले आहे: गुण्रोत्र, नराममरात्, रिवमक आवण मध््यरांतर.
. नाममात्र ®ेणी: मापनाची १ ST लेव्ह EL नाममात्र ®ेणी
ज््यरालरा श्ेणी चल श्ेणी देखील म्हटले जराते, एक संख््यरात्मक मूल््य वकंिरा रिम नसलेले श्ेणी
आहे जे वभन्न गटरांमध््ये व्हेररएबल्सचे िगतीकरण करण््यरासराठी िरापरले जराते. चरार पररित्यनी्य
म्रोजमरापरांपैकी, हे सिरा्यत सरळ आहे d. प्यरा्य्यरांनरा संख््यरात्मक मूल््य नसल््यरामुळे, ्यरा चलरांची
गणनरा वनरुप्य्रोगी आहे. ्यरा श्ेणीिरील व्हेररएबल्सशी संबंवधत संख््यरा केिळ ११०
िगतीकरणरासराठी ्यरा श्ेणीचरा िरापर केलेल््यरा पररवस््थतीत िगतीकरण वकंिरा विभरागणीसराठी लेबल
म्हणून िरापरल््यरा जरातरात. ्यरा मूल््यरांनरा क्रोणतेही पररमराणिराचक महत्ति नसल््यरामुळे,
त््यरांच््यरािर आधराररत क्रोणतीही गणनरा वनरुप्य्रोगी असेल.
रेवटंग श्ेणी: व््यराख््यरा, सिवेक्षण प्श्न प्करार आवण उदराहरणे संश्रोधन सिवेक्षणे आवण
प्श्नरािलéमध््ये वज्थे फक्त चल लेबल्सचरा अ्थ्य असत्रो, नराममरात् श्ेणीचरा िरारंिरार िरापर केलरा
जरात्रो. "तुम्ही क्रोणत््यरा स्मराट्य-फ्रोन रि1डलरा प्राधरान््य देतरा?" असे विचरारणराö्यरा ग्रराहक
सिवेक्षणराचरा विचरार कररा. प्यरा्य्य - Apple, Samsung वकंिरा One Plus.
• ग्रराहक संश्रोधन संश्रोधकरासराठी, ्यरा सिवेक्षण प्श्नरातील फक्त रि1डची नरािे महत्तिराची
आहेत. ्यरा रि1डसराठी, क्रोणत््यराही विवशष् ऑड्यरची आिश््यकतरा नराही. संश्रोधक जेव्हरा
नराममरात् मरावहती ग्रोळरा करतरात तेव्हरा ते विश्ेषण करण््यरासराठी वलंक केलेली लेबले
िरापरतरात.
• जेव्हरा सिवेक्षण उत्रदरात््यराने िरील उदराहरणरामध््ये Apple लरा त््यरांचरा प्राधरान््यकृत रि1ड
म्हणून वनिडले, तेव्हरा सबवमट केलेलरा आवण संबंवधत मरावहती "१" असेल. munotes.in
Page 123
पदवनश्च्यन श्ेणी / रेवटंग स्केल: व््यराख््यरा, सिवेक्षण प्श्न प्करार आवण उदराहरणे
123 • ्यरामुळे शेिटच््यरा प्श्नराचे प्मराण ठरिणे आवण त््यरािर प्वतवरि्यरा देणे स्रोपे Lराले,
ज््यरामध््ये वकती प्वतसरादकत््यरा«नी Apple, Samsung आवण One Plus वनिडले
आवण क्रोणरालरा सिरा्यवधक मते वमळराली हे विचरारले.
• सिरा्यत मूलभूत संश्रोधन श्ेणी हे नराममरात् श्ेणी आहे, जे पररमराणरात्मक संश्रोधनराच््यरा
केंद्रस््थरानी आहे.
नाममात्र ®ेणी माशहती आशण शवश्ेर्ण
नराममरात् श्ेणीिर मरावहती ग्रोळरा करण््यराच््यरा द्रोन मुख््य पद्धती आहेत:
१. Āी-फॉम्य प्श्न मरांडून, संश्रोधक एक विवशष् संख््यरा वकंिरा लेबल वन्युक्त करेल असे
प्वतसराद.
२. नराममरात् मरावहती ग्रोळरा करण््यरासराठी लेबल केलेल््यरा उत्ररांसह बहò-वनिड प्श्न समराविष्
करणे हरा दुसररा प्यरा्य्य आहे. द्रोन्ही पररवस््थतéमध््य े, टक्केिरारी वकंिरा म्रोड िरापरून
मरावहतीचे विश्ेषण केले जराईल, वकंिरा प्श्नराचरा प्वतसराद म्हणून िरारंिरार वदलेलरा
प्वतसराद. एकरा प्श्नरासराठी एकरापेक्षरा जरास्त म्रोड असणे शक््य आहे, त््यराचप्मराणे लà्य
ल्रोकसंख््येसराठी म्रोठ््यरा प्मराणरात सरामराव्यक केलेली द्रोन प्राधरान््ये असणे शक््य आहे.
. मूळ ®ेणी:
मरापनराची २ री परातळी मूळ श्ेणी एक चल मरापन श्ेणी आहे ज्रो त््यरांच््यरामधील फरकरां?िजी
व्हेररएबल्सचरा रिम दश्यविण््यरासराठी िरापरलरा जरात्रो. सि्यसराधरारणपणे, हे श्ेणी िरारंिरारतरा,
आनंद, आनंद, अस्िस््थतेची परातळी इत््यरादी गैर-गवणती्य संकल्पनरांचे प्वतवनवधत्ि
करण््यरासराठी िरापरले जरातरात. "मूळ" आवण "ऑड्यर," ज््यरासराठी हे श्ेणी िरापरले जराते, ते
एकमेकरांसरारखेच ध्िनी, ते कसे िरापररा्यचे ते लक्षरात ठेिणे स्रोपे आहे. व्हेररएबल्समधील अंतर
म्रोजले जराऊ शकत नराही करारण िण्यन गुणधम्य आवण अंतवन्यवहत रिम रराखतरानरा मूळ श्ेणीमध््ये
श्ेणीचरा मूळ नसत्रो. व्हेररएबल्सचे सरापेक्ष स््थरान असण््यराव््यवतररक्त , मूळ श्ेणीमध््ये
िण्यनरात्मक िैवशष्््यरांनुसरार, नराममरात् श्ेणी प्मराणेच टॅवगंग िैवशष्््ये देखील असतरात. ्यरा श्ेणीचे
क्रोणतेही मूळ नराही, म्हणून "िरास्तविक शून््य" वकंिरा वनवश्चत सुरुिरात नराही. मूळ मरावहती
आवण अॅनरावलवसस मूळ श्ेणी मरावहती सरारणी वकंिरा ग्ररावफकल पद्धतीने दराखिलरा जराऊ
शकत्रो, ज््यरामुळे संश्रोधकराने ग्रोळरा केलेल््यरा मरावहतीचे सहज विश्ेषण करतरा ्येते.
्यराव््यवतररक्त, रिुस्कल-िॉवलस एच चराचणी आवण मरान-वव्हटनी ्यू चराचणी ्यरासरारख््यरा तंत्रांचरा
िरापर रिवमक मरावहतीचे मूल््यरांकन करण््यरासराठी केलरा जराऊ शकत्रो. सरामरान््यत3, ही तंत्े द्रोन
वकंिरा अवधक रिवमक श्ेणéची तुलनरा करण््यरासराठी िरापरली जरातरात. संश्रोधक मरान-वव्हटनी
्यू चराचणी िरापरून ्यरादृवच्छिकपणे वनिडलेल््यरा गटरातील एकरा गटरातील क्रोणते चल दुसर््यरा
चलपेक्षरा म्रोठे वकंिरा लहरान ते वनधरा्यररत करू शकतरात. Kruskal -Wallis H चराचणी, त्थरावप,
संश्रोधकरांनरा हे वनधरा्यररत करण््यरास अनुमती देते की द्रोन वकंिरा अवधक सरामरान््य गटरांमध््ये
समरान मध््यक आहे की नराही. munotes.in
Page 124
शैक्षवणक संश्रोधन
124 . रेशटंग ®ेणी¸या चार मु´य ®ेणी
रेवटंग श्ेणीच््यरा चरार मुख््य श्ेणी आहेत ज््यरा ऑनलराइन सिवेक्षणरांमध््ये िरापरण््यरासराठी ्य्रोग््य
आहेत:
• ग्ररावफक रेवटंग श्ेणी
• संख््यरात्मक रेवटंग श्ेणी
• िण्यनरात्मक रेवटंग श्ेणी
• तुलनरात्मक रेवटंग श्ेणी
१. ग्ररावफक रेटéगचे प्यरा्य्य आहेत. ग्ररावफक रेवटंग श्ेणीमध््ये
१-३, १-५, इत््यरादी श्ेणीिर प्दवश्यत. वव्हज््युअल रेवटंग श्ेणीचरा सरामरान््य प्करार
म्हणजे लीकट्य श्ेणी. एकरा रेषेिर वकंिरा श्ेणीिर, प्वतसरादकतवे त््यरांच््यरा र1वकंगचे
प्वतवनवधत्ि करण््यरासराठी विवशष् प्यरा्य्य वनिडू शकतरात. कम्यचरारी मूल््यरांकन
आ्य्रोवजत करतरानरा एचआर व््यिस््थरापक िरारंिरार ्यरा रेवटंग श्ेणीचरा िरापर करतरात.
२. संख््यरात्मक रेवटंग श्ेणी: संख््यरात्मक रेवटंग श्ेणीमध््ये, उत्र म्हणून अनेक संख््यरा
वनिडल््यरा जराऊ शकतरात; प्त््येक संख््येचरा विवशष् अ्थ्य वकंिरा गुणधम्य नसत्रो. एक
संख््यरात्मक रेवटंग श्ेणी, उदराहरणरा्थ्य, वव्हज््युअल अॅनरालॉग श्ेणी वकंिरा वसमेंवटक
वडफरेंवश्यल श्ेणी प्दवश्यत करण््यरासराठी िरापरले जराऊ शकते.
३. िण्यनरात्मक रेवटंग श्ेणी: प्वतसरादकत््यरा«नरा िण्यनरात्मक रेवटंग श्ेणीिर प्त््येक प्वतसराद
प्यरा्य्यराचे संपूण्य स्पष्ीकरण वदले जराते. िण्यनरात्मक रेवटंग श्ेणीमध््ये, उत्र वनिडी
संख््यरात्मक संख््येशी संबंवधत नसतरात. कराही सिवेक्षणे, जसे की ग्रराहक समराधरान
सिवेक्षण, प्त््येक प्वतसराद प्यरा्य्यराचे तपशीलिरार स्पष्ीकरण आिश््यक आहे जेणेकरून
प्त््येक प्वतसरादकत््यरा्यलरा सिवेक्षणरातून करा्य अपेवक्षत आहे ्यराची स्पष् समज असेल.
४. तुलनरात्मक रेवटंग श्ेणी: नरािराप्मराणेच, तुलनरात्मक रेवटंग श्ेणी उत्रदरात््यरांकडून
विवशष् प्श्नरािर तुलनरा करण््यराच््यरा दृष्ीने प्वतवरि्यरा देण््यराची अपेक्षरा करते, म्हणजे,
सरापेक्ष म्रोजमराप िरापरून वकंिरा तुलनरात्मक वबंदू म्हणून इतर संस््थरा, िस्तू वकंिरा गुण
िरापरून
.१० रेशटंग ®ेणी प्रijांची उदाहरणे
विवशष् मरावहती वमळविण््यरासराठी , कम्यचरारी आवण ग्रराहक समराधरान ्यरा द्रोहŌच््यरा सिवेक्षणरांमध््ये
रेवटंग श्ेणीचे प्श्न िरारंिरार िरापरले जरातरात. रेवटंग श्ेणी चौकशीच््यरा उदराहरणरांमध््ये खरालील
ग्रोष्éचरा समरािेश आहे:
• कररारराचरा स्तर: एक संस््थरा कम्यचरारी उत्परादकतरा िराQिण््यरासराठी करा्य्यरत आहे.
कम्यचरारी ्यरा प्मराणपत्रांच््यरा अंतवन्यवहत तत्तिज्रानराशी सहमत आहेत की नराही हे munotes.in
Page 125
पदवनश्च्यन श्ेणी / रेवटंग स्केल: व््यराख््यरा, सिवेक्षण प्श्न प्करार आवण उदराहरणे
125 श्रोधण््यरासराठी व््यिस््थरापन कम्यचरार््यरांसराठी विविध प्वशक्षण संधी आवण प्मराणपत्े सेट
केल््यरानंतर सिवेक्षण करण््यराचे वनिडते. कररारराची परातळी म्रोजण््यरासराठी, ते सम वकंिरा
विषम वलकट्य श्ेणी सरारखी रेवटंग श्ेणी चौकशी िरापरू शकतरात.
• िरास्तविक ग्रराहक अनुभि: ग्रराहकरांच््यरा अनुभिराची मरावहती ग्रोळरा केली जरािी.
ग्रराहकरांच््यरा उत्परादन वकंिरा सेिरा खरेदीच््यरा अनुभिरासंबंधीची मरावहती एंटरप्राइजेसĬरारे
ग्रोळरा करणे आिश््यक आहे. सेमेंवटक डी फरेंवश्यल श्ेणी सरारख््यरा रेवटंग श्ेणी प्श्नराचरा
िरापर करून ग्रराहकरांच््यरा अनुभिराशी संबंवधत मरावहती ग्रोळरा करण््यरात आवण विश्ेषण
करण््यरासराठी फम्यच््यरा व््यिस््थरापनरास मदत केली जराऊ शकते. ग्रराहक रि1ड वनķरा
तपरासरा. व््यिसरा्य ्यशस्िी ह्रोण््यरासराठी ग्रराहकरांच््यरा रि1ड वनķेिर अिलंबून असतरात.
त्थरावप, रि1ड वनķरा हरा एक विचरार आहे ज््यरािर बरारकराईने लक्ष देणे आिश््यक आहे.
नेट प्ॉम ओटर स्क्रोअर सरारख््यरा रेवटंग श्ेणी प्श्नराचरा िरापर करून संस््थरा ग्रराहकरांची
वनķरा आवण रि1ड शेअर करण््यराच््यरा क्षमतेबद्ल ित्यमरान मरावहती वमळिू शकतरात.
तुमच््यरा खरेदीच््यरा अनुभिराच््यरा प्कराशरात वमत्रांनरा आवण सहकरार््यरांनरा आमचरा रि1ड
सुचिण््यराची ० ते १० च््यरा प्मराणरात तुम्ही वकती शक््यतरा आहे? ग्रराहकरांची वनķरा
आवण समराधरानराचरा मराग्रोिरा ठेिण््यरात ्यशस्िी ह्रोऊ शकत्रो. रेवटंग श्ेणी: व््यराख््यरा,
सिवेक्षण प्श्न प्करार आवण उदराहरणे
.११ पदशनIJयन ®ेणीचे उपयोग
• वदलेल््यरा विष्यरािरील सरापेक्ष मरावहती जराणून घ््यरा: १००० ल्रोकरांच््यरा नमुन््यरात, प्त््येक
व््यक्तीचरा विष्यरािर एक अवĬती्य दृष्ीक्रोन असेल. ग्रराहकरांच््यरा समराधरानराची परातळी,
िरापरराचे नमुने, रि1ड लॉ्यल्टी आवण इतर अनेक समरान पॅररामीटस्यिर तुलनरा मरावहती
ग्रोळरा करणे.
munotes.in
Page 126
शैक्षवणक संश्रोधन
126 • मरावहतीची तुलनरा आवण विश्ेषण: QuestionPro सरारख््यरा ऑनलराइन सिवेक्षण
सॉÉटिेअरचरा िरापर करून, संश्रोधक लवà्यत ल्रोकसंख््येकडून वनष्पक्ष मरावहती ग्रोळरा
करू शकतरात आवण त््यराचे विश्ेषण करू शकतरात. अशी शक््यतरा आहे की उत्परादन
केलेल््यरा मरावहतीमधील त्ुटीचे मरावज्यन कमी केले जराऊ शकते वकंिरा कमी केले जराऊ
शकते जर रेवटंग श्ेणी चौकशी म्रोठ््यरा प्मराणरात नमुनरा आकराररात िरापरली गेली.
• उत्परादन वकंिरा सेिेचरा एक महत्तिराचरा पैलू म्रोजरा: कराही सिवेक्षणरांसराठी, लà्य बराजरार
चरांगल््यरा प्करारे समजून घेण््यरासराठी विवशष् प्श्न विचरारले जराणे आिश््यक आहे. जेव्हरा
असंख््य महत्तिपूण्य घटकरांचे मूल््यरांकन करणे आिश््यक असते, तेव्हरा रेवटंग श्ेणी
िरापरले जराऊ शकतरात. उदराहरणरा्थ्य, समराधरान, िरारंिरारतरा आवण कररारराची वडग्री
म्रोजण््यरासराठी. ५.१२ रेवटंग श्ेणीचे फरा्यदे रेवटंग श्ेणी प्श्न समजून घेणे आवण िरापरणे
स्रोपे आहे.
• हे संश्रोधकरांनरा लà्य नमुन््यरातील पररमराणिराचक मरावहतीचरा तुलनरात्मक अभ््यरास
प्दरान करते जेणेकरुन ते चरांगल््यरा प्करारे मरावहतीपूण्य वनिडी करू शकतील. आवण
करारण, ते कॉवन्फगर करण््यरासराठी कमीतकमी िेळ घेतरात;
.१२ रेशटंग ®ेणीचे Zायदे
दुष््यमरानरांकन श्ेणी संश्रोधकरांसराठी सिवेक्षणे त्यरार करणे स्रोपे करतरात.
• रेवटंग श्ेणीचरा िरापर भरपूर मरावहती ग्रोळरा करण््यरासराठी आवण विश्ेषण करण््यरासराठी
केलरा जराऊ शकत्रो.
• रेवटंग श्ेणी चौकशीच््यरा प्वतसरादरात वदलेल््यरा प्वतसरादरांची तपरासणी जलद आहे आवण
कमी िेळ लरागत्रो.
• संश्रोधनरासराठी गुणरात्मक आवण पररमराणिराचक मरावहती एकवत्त करण््यरासराठी रेवटंग
श्ेणीचरा िरापर िरारंिरार मरानक मरानलरा जरात्रो.
• तुमची प्गती तपरासरा ;
१. शैक्षवणक संश्रोधनरामध््ये रेवटंगश्ेणी,मरानरांकन श्ेणी करा्य आहेत?
__________________________________________________________
__________________________________________________________
२. रेवटंग श्ेणी, मरानरांकन श्ेणीचे विविध प्करार क्रोणते आहेत?
__________________________________________________________
__________________________________________________________
३. रेवटंग श्ेणी: व््यराख््यरा, सिवेक्षण प्श्न प्करार आवण उदराहरणे
मूळ श्ेणी वि इंटरव्हल श्ेणी मधील फरक ओळखरा.
__________________________________________________________
__________________________________________________________ munotes.in
Page 127
पदवनश्च्यन श्ेणी / रेवटंग स्केल: व््यराख््यरा, सिवेक्षण प्श्न प्करार आवण उदराहरणे
127 ४. रेवटंग श्ेणीचे फरा्यदे करा्य आहेत?
__________________________________________________________
__________________________________________________________
५. नराममरात्, रिवमक, मध््यरांतर आवण गुण्रोत्र श्ेणी करा्य आहेत? उदराहरणे द्रा.
__________________________________________________________
__________________________________________________________
.१ संदभ्ष आशण शिZारस केलेले वाचन
१. १ली आिृत्ी १. द एसेसमेंट ऑफ सरा्यक्रोवसस अ रेफरन्स बुक अ1ड मॅसॅक्टीक ररसच्य
आवण मरासॅक्वटड इ.स. इ्यरान कॅट्L आवण कॉट्य डब्ल््यू. रुडॉल्फ इन: द सेज
एनसरा्यक्ल्रोपीवड्यरा ऑफ शैक्षवणक संश्रोधन, मरापन आवण मूल््यमरापन: रिूस बी. Āे Ĭरारे
संपरावदत
7777777
munotes.in
Page 128
शैक्षवणक संश्रोधन
128
मुलाखत तंत्रे
Gटक रचना
६.० उवद्ष्े
६.१ पररच्य
६.२ मुलराखत पद्धती: संश्रोधन
६.३ सरात प्मुख मुलराखत पद्धती
६.४ संश्रोधनरात मुलराखती कशरा घ््यरा्यच््यरा
६.५ संश्रोधनरात मुलराखती घेण््यरासराठी मराग्यदश्यक तत्तिे िराचन
६.६ संश्रोधन मुलराखत प्करार
६.७ मुलराखतीची त्यरारी
६.८ संदभ्य आवण वशफरारशी िराचन
.० उशदिष्े
पूण्य केल््यरािर ्यरा विभरागत विद्रा्थती
• मुलराखतीमध््ये घेतलेल््यरा चरणरांची ्यरादी करण््यरास सक्षम असेल
• मुलराखतकराररांच््यरा िरास्तविक वचंतेलरा प्वतसराद देणरारी स्रिीवनंग प्श्नरांची उत्रे त्यरार
कररा.
• स्रिीवनंग मुलराखतीत प्श्नरांची उत्रे देतरानरा स्ित3चे रेकॉड्य आवण मूल््यमरापन कररा
• उत्र कसे द्रािे ते वशकरा उदरा. "मलरा दुब्यलतेच््यरा प्श्नराबद्ल सरांगरा."
• S िण्यनरािर आधराररत मुलराखतीच््यरा प्श्नरांचरा अंदराज कसरा लरािरा्यचरा ते वशकरा
.१ पररचय
मुलराखतीत ्यशस्िी ह्रोण््यरासराठी त्यरारी आवण सरराि आिश््यक आहे. मुलराखतीचे मुख््य
उवद्ष् हे आहे की संश्रोधकराने आपल््यरा दृष्ीक्रोनराबद्ल वजतके वशकतरा ्येईल वततके वशकरािे.
हे वशक्षण आवण अनुभिरांव््यवतररक्त व््यवक्तमत्ि आवण मूल््ये ्यरा द्रोन्हéचरा संदभ्य देते. चौकशीच््यरा
विष्यराशी सुसंगत प्वतसराद श्रोधणे हे प्त््येक मुलराखतीचे उवद्ष् असते. संश्रोधकरांĬरारे अभ््यरास
प्वरि्येत मुलराखतéचरा िरारंिरार िरापर केलरा जरात्रो. मुलराखती तुम्हरालरा गुणरात्मक डेटरा ग्रोळरा
करण््यरात आवण ल्रोकरांच््यरा िृत्ी आवण ित्यनराची समज विकवसत करण््यरात मदत करू
शकतरात. munotes.in
Page 129
मुलराखत तंत्े
129 .२ मुलाखत पĦती:
संश्रोधन मुलराखतीच््यरा ध्रोरणरांसह ्यशस्िी संश्रोधन मुलराखती घेण््यरासराठी तुम्ही विविध
्युक्त््यरा घेऊ शकतरा. त््यरांच््यरा अभ््यरास प्वरि्येचरा एक भराग म्हणून,
अनेक संश्रोधक त््यरांच््यरा सहभरागéची मुलराखत घेतरात. तुम्ही मुलराखती घेऊन ल्रोकरांच््यरा
ित्यन, िृत्ी आवण मतरांबद्ल अवधक जराणून घेऊ शकतरा. बहòतेकदरा, गुणरात्मक संश्रोधन-
म्हणजेच, संख््येपेक्षरा कल्पनरा आवण अनुभिरांिर जरास्त भर देणरारे संश्रोधन-मुलराखती सिरा्यत
उप्युक्त ठरतरात. जर तुम्हरालरा तुमच््यरा संश्रोधनरात मुलराखतéचरा समरािेश कररा्यचरा असेल
आवण तुमच््यरा विवशष् संश्रोधनरासराठी ्य्रोग््य अशी रणनीती स्िीकराररा्यची असेल तर तुम्ही
मुलराखतीच््यरा विविध तंत्रांमधून वनिडू शकतरा.
. सात प्रमुख मुलाखत पĦती
तुम्ही तुमच््यरा संश्रोधनरात िरापरू शकतरा अशरा सरात प्मुख मुलराखत पद्धतéची ही ्यरादी आहे:
• लक्ष केवद्रंत गट :
लक्ष ग्रुप मुलराखती, ज््यरामध््ये एकराच िेळी अनेक ल्रोकरांच््यरा मुलराखती घेतल््यरा जरातरात,
हे संश्रोधन मुलराखतéचे एक सरामरान््य तंत् आहे. लक्ष ग्रुप सुवन्यंत्क सरामरान््यत:
िरास्तविक दृवष्क्रोन आवण दृवष्क्रोन समजून घेण््यरासराठी गट पराहतरानरा सदस््यरांच््यरा
परस्परसंिरादरालरा प््रोत्सराहन देतरात. लक्ष गट मरांडणी इतर मुलराखत मरांडणीपेक्षरा
अवधक प्रामरावणक िराटतरात, अशरा प्करारे सहभरागी सहसरा अवधक सहजतेने आवण
नैसवग्यकररत््यरा उत्र देतरात.
• संरवचत मुakखत :
दुसररा प्यरा्य्य म्हणजे संरवचत मुलराखत. संरवचत मुलराखतéमध््ये िरारंिरार बद्ध प्श्नरांचरा
समरािेश ह्रोत्रो, ज््यरांनरा प्वतसरादकतवे फक्त "ह्रो्य" वकंिरा "नराही" प्वतसराद देऊ शकतरात.
मुलराखतकरार बर््यराचदरा प्त््येक मुलराखतीलरा त््यराच रिमराने तंत्रोतंत समरान प्श्न
विचरारत्रो. संरवचत मुलराखती पूि्यवनधरा्यररत वशष्राचरारचे परालन केल््यरामुळे, संश्रोधक
िरारंिरार त््यरा जलद पूण्य करू शकतरात.
• असंरवचत मुलराखत :
संरचीत मुलराखतीच््यरा उलट म्हणजे एक असंरचीत मुलराखत म्हणून ओळखली जराते.
असंरवचत मुलराखतीत मुलराखत घेणराररा प्त््येक मुलराखतीलरा समरान प्श्न विचरारत नराही.
दुसरीकडे, असंरवचत मुलराखती, मुक्त प्श्नरांिर अिलंबून असतरात, जे सराध््यरा "ह्रो्य"
वकंिरा "नराही" पेक्षरा अवधक सख्रोल प्वतसराद आमंवत्त करतरात. मुलराखतकरारराकड े
पराठपुररािरा प्श्न विचरारण््यराचरा प्यरा्य्य आहे आवण उत्रदरात््यरालरा त््यरांच््यरा प्वतसरादरांबद्ल
अव््यिवस््थत मुलराखतéमध््ये विस्तृतपणे सरांगू द्रा. त््यरामुळे एक असंरवचत मुलराखत
प्त््यक्ष चचवेसरारखी वदसते. munotes.in
Page 130
शैक्षवणक संश्रोधन
130 • अध्य-संरवचत मुलराखत :
दुसररा प्यरा्य्य म्हणजे अध्य-संरवचत दृवष्क्रोन िरापरून मुलराखती घेणे, ज््यरामध््ये संरवचत
आवण असंरवचत मुलराखतéचे घटक समराविष् आहेत. मुलराखत घेणराö्यरांमध््ये िरारंिरार
बदल करण््यराची क्षमतरा असते, जरी ते सरामरान््य ्य्रोजनरा आवण प्श्नरांच््यरा संचरालरा
वचकटून रराहतरात. ्यरामुळे, मुलराखतकरार त््यरांच््यरा अभ््यरासरासराठी आिश््यक असलेली
मरावहती ग्रोळरा करण््यरात अवधक कल्पनराशील असू शकतरात.
• िै्यवक्तक मुलराखत :
िै्यवक्तक मुलराखत म्हणजे मुलराखत घेणराररा आवण मुलराखत घेणराररा ्यरांच््यरात ह्रोणरारे
एकमेकराचे संभराषण. तुम्हरालरा क्रोणराशी तरी एक-एक ब्रोलरा्यचे असेल आवण तुमचे
प्श्न त््यरांच््यराशी जुळिून घ््यरा्यचे असतील तर िै्यवक्तक मुलराखती हरा सिवोत्म प्यरा्य्य
आहे. अवधक जराणून घेण््यरासराठी, तुम्ही अवधक चौकशीसराठी पराठपुररािरा देखील करू
शकतरा. गरज असल््यरास िै्यवक्तक मुलराखती सिवोत्म आहेत
बर््यराच प्मराणरात अचूक डेटरा ग्रोळरा करण््यरासराठी करारण त््यरांच््यराकडे सरामरान््यत: इतर
मुलराखतीच््यरा प्यरा्य्यरांपेक्षरा जरास्त प्वतसराद दर असत्रो.
• दूरध्िनीिर मुलराखत :
फ्रोनिरूनही मुलराखती घेतरा ्येतरात. टेवलफ्रोन मुलराखतéचरा िरापर डेटरा ग्रोळरा करणे
स्रोपे करू शकत्रो. हे मुलराखत तंत् देखील िराजिी वकंमतीचे आहे, जर तुम्हरालरा भरपूर
संसराधने न िरापरतरा िेगराने डेटरा वमळिरा्यचरा असेल तर ही सिवोत्म वनिड आहे.
• आभरासी मुलराखत:
संश्रोधन मुलराखतéसराठी दुसररा प्यरा्य्य म्हणजे ऑनलराइन मुलराखती. ऑनलराइन
मुलराखतéमध््ये वव्हवडओ कॉन्फरवन्संगसराठी सिवेक्षण वकंिरा करा्य्यरिम समराविष् असू
शकतरात. ही पद्धत िरापरतरानरा मुलराखतकरार आवण मुलराखत घेणरारे एकराच िेळी वकंिरा
वठकराणी उपवस््थत रराहण््यराची गरज नराही. अशरा प्करारे तुम्ही म्रोठ््यरा संख््येने विष्यरांची
मरावहती पटकन वमळिू शकराल.
. संिोधनात मुलाखती किा ¶याय¸या
तुमच््यरा संश्रोधन प्वरि्येचरा एक भराग म्हणून मुलराखती घेण््यराच््यरा प्वरि्येदरम््यरान लक्षरात
ठेिण््यरासराठी ्यरा कराही प्मुख परा्यö्यरा आहेत:
A. तुमची मुलाखत पĦत शनवडा: पद्धत वनिडणे ही संश्रोधन मुलराखत आ्य्रोवजत
करण््यराची पवहली परा्यरी आहे. तुमच््यरा विवशष् संश्रोधनरासराठी ्य्रोग््य पद्धत वनिडणे
महत्तिराचे आहे. पद्धत वनिडतरानरा तुम्ही तुमच््यरा मुलराखतीचे ि्य आवण सि्यी
्यरासरारखे घटक विचराररात घेऊ शकतरा. हे तुम्हरालरा तुमच््यरा संश्रोधनरासराठी आिश््यक
असलेलरा डेटरा वमळिण््यरास सक्षम करेल आवण तुमच््यरा मुलराखतीसराठी क्रोणतरा
दृवष्क्रोन सिरा्यत फरा्यदेशीर आहे हे ठरिण््यरात तुम्हरालरा मदत करेल. munotes.in
Page 131
मुलराखत तंत्े
131 B. मुलाखतीचे प्रij आशण प्रशक्रया शवकशसत करा: तुमचे मुलराखतीचे प्श्न आवण पद्धत
त्यरार करणे ही एक महत्तिराची पुQची परा्यरी आहे. तुम्ही करत असलेल््यरा अभ््यरासराच््यरा
प्कराररानुसरार, तुम्ही विचरारलेले प्श्न बदलू शकतरात, जरी अनेक संश्रोधकरांनरा मुक्त
चौकशी आिडते. तुम्हरालरा तुमच््यरा मुलराखतीचरा मराग्यदवश्यकरा म्हणून िरापर कररा्यचरा
असेल तर तुम्ही तुमच््यरा मुलराखतीचे िेळरापत्क बनिू शकतरा. प्िरासराच््यरा करा्य्यरिमरात
तुम्ही विचरारू इवच्छित असलेल््यरा मुलराखतीच््यरा प्श्नरांची सूची तसेच इतर क्रोणत््यराही
महत्तिपूण्य तपशीलरांचरा समरािेश असू शकत्रो.
C. मुलाखतीची सोय करा: एकदरा तुम्ही मुलराखतीची व््यिस््थरा केल््यरािर तुम्ही त््यराची
स्रो्य करू शकतरा. तुम्ही न्रोकरी करत असलेल््यरा मुलराखतीच््यरा तंत्रािर अिलंबून,
तुम्ही दुसö्यरा व््यक्तीची मदत घेऊ शकतरा. उदराहरणरा्थ्य, जर तुम्ही फ्रोकस ग्रुप पद्धत
िरापरत असराल, तर मुलराखतीत सिवोत्म पररणराम वमळतील ्यराची खरात्ी करण््यरासराठी
तुम्ही परात् फ्रोकस ग्रुप सुवन्यंत्क नेमण््यराचरा विचरार करू शकतरा. संपूण्य
मुलराखतीदरम््यरान , न्रोट्स घेणे सुवनवश्चत कररा जेणेकरुन तुम्ही वनकराल तपरासतरा तेव्हरा
त््यरांचरा संदभ्य घेऊ शकतरा.
D. तुम¸या पररणामांचे शवश्ेर्ण करा: तुमची संश्रोधन मुलराखत परार पराडल््यरानंतर तुम्ही
प्वतसराद मरावहतीचे परीक्षण करू शकतरा. तुमच््यरा न्रोट्स आवण क्रोणत््यराही मुलराखती
प्वतवलपी वकंिरा रेकॉवड«गिर जराऊन तुमचरा डेटरा तुमच््यरा संश्रोधनराशी कसरा संबंवधत
आहे ते पहरा. ्यरा चरणरात, तुम्ही अवधक डेटरा वमळविण््यरासराठी अवतररक्त मुलराखती
घ््यरा्यच््यरा आहेत की नराही हे देखील वनिडू शकतरा.
. संिोधनात मुलाखती GेÁयासाठी माग्षदि्षक तßवे
्यरा कराही अवतररक्त वटपरा आहेत ज््यरांचरा िरापर तुम्हरालरा ्यशस्िी मुलराखती घेण््यरात मदत
करण््यरासराठी करू शकतरा:
A. तुमची उशदिष्े Bळखा:
तुमच््यरा मुलराखतीचरा उद्ेश आवण ्यशराची हमी देण््यरासराठी तुम्हरालरा प्राĮ केलेलरा डेटरा
जराणून घ््यरा. तुमचे मुलराखतीचे प्श्न अवधक मौल््यिरान बनिण््यरासराठी मुख््य करामवगरी
वनदवेशक (KPIs) पहरा. तुमचे KPI तुम्हरालरा तुमच््यरा उवद्ष्रांसराठी विवशष् उत्रे
वमळविण््यरात मदत करू शकतरात. कराही केपीआ्य हे असू शकतरात:
अ) मुलराखत घेणराö्यरांची संख््यरा
ब) एकरा विवशष् विष्यरािरील दजवेदरार प्वतसराद
c) प्त््येक प्श्नरासराठी लरागणराररा िेळ
ड) मुलराखती घेण््यरासराठी लरागणराररा खच्य
B. मुलाखतीचे स्वłप शनवडा: तुम्ही कसे वमळिू शकतरा हे जराणून घेण््यरासराठी उत्म
प्वतसराद, चरार प्करारच््यरा मुलराखतéपैकी एक वनिडरा. तुम्ही श्रोधत असलेली मरावहती munotes.in
Page 132
शैक्षवणक संश्रोधन
132 आवण तुम्हरालरा प्त््येक मुलराखत घेण््यरासराठी असलेलरा िेळ विचराररात घेणे आिश््यक
आहे. तुमचरा व््यिसरा्य जे िरापरू इवच्छित्रो ते सरावहत््य जुळते की नराही हे पराहण््यरासराठी
त्यरार केलेल््यरा प्श्नरांची सूची त्यरार कररा. हे कराही उप्युक्त संकेतक असू शकतरात:
१. अनौपचराररक मुलराखतीचे स्िरूप :
जेव्हरा तुम्ही अनौपचराररक पद्धतीने मुलराखत घेतरा, तेव्हरा तुमच््यराकडे ्यरा विष्यरािर
विचरार करण््यरासराठी क्रोणतेही त्यरार प्श्न नसतरात. हे एक छिरान स्िरूप आहे करारण
्यरामुळे मुलराखत संभराषणरात्मक असेल. तुमच््यरा समस््यरा मुक्तपणे मरांडरा आवण त््यरांनरा
्थेट उत्र वदलेल््यराची खरात्ी कररा. जेव्हरा तुम्ही प्श्न विचरारतरा तेव्हरा मुलराखत घेणराö्यरालरा
कसे िराटते हे वनधरा्यररत करण््यरासराठी, त््यरांच््यरा ट्रोन आवण देहब्रोलीकडे बरारकराईने लक्ष
द्रा. ते आररामरात आहेत की नराही हे पराहण््यरासराठी तुम्ही पराहó शकतरा आवण तुम्ही
घेतलेल््यरा मुलराखतीच््यरा नŌदीमध््ये इतर वनरीक्षणे नŌदिू शकतरा.
२. सरामरान््य मुलराखत स्िरूप:
तुम्हरालरा एखराद्रा विष्यराच््यरा विस्तृत स्ट्र्रोकिर प्वतसराद वमळत असल््यराने, सरामरान््य
मुलराखत पद्धत अवधक संरवचत आहे. हे मुक्त प्श्न मुलराखतीपरासून बदलते करारण
तुम्हरालरा ्यरा विष्यराशी संबंवधत नसलेले प्श्न विचरारण््यराचे स्िरातंÞ्य आहे. जरी मुलराखत
अनौपचराररक स्िरूपराची असू शकते, तरीही उमेदिराररालरा त््यरासराठी त्यरार ह्रोण््यराचरा
सल्लरा देणे चरांगली कल्पनरा आहे. त््यरांनरा शक््य वततकी मरावहती लगेच द्रा, विशेषत:
त््यरांच््यराबद्ल अवधक जराणून घेणे हे एकमेि ध््ये्य असल््यरास.
३. खुली मुलराखत :
तुम्ही प्त््येक मुलराखतीलरा ओपन-एंडेड पद्धतीने समरान प्श्न विचरारतरा. हरा दृष्ीक्रोन
संश्रोधन मुलराखतéमध््ये िरापरलरा जरात्रो, ज््यरामुळे तुम्ही मुलराखतीच््यरा प्वतसरादरांमध््ये
तुम्ही श्रोधत असलेल््यरा मरावहतीिर लक्ष केंवद्रत करू शकतरा. मुलराखत घेतरानरा, ते
शक््य वततके विवशष् असले परावहजेत
४. बंदीस्त मुलराखत :
जेव्हरा तुम्ही मुलराखतीच््यरा विष्यरांनरा तुमच््यरा प्श्नरांची उत्रे कशी द्रा्यची ्यराचे स्पष्
प्यरा्य्य देतरा, तेव्हरा तुम्ही बंद स्िरूपराचरा िरापर करतरा आवण त््यरांच््यरा प्वतसरादरांनरा
उपलब्ध शक््यतरांप्य«त म्यरा्यवदत करतरा. तुम्ही एखराद्रा विवशष् पररवस््थतीत तुमची
वनण्य्यक्षमतरा कमी करण््यराचरा प््यत्न करत असल््यरास, ही मरावहती उप्युक्त ठरू शकते.
C. योµय मुलाखत Gेणारे शनवडा : मुलराखतीसराठी सिवोत्म उमेदिरार वनिडण््यरासराठी
ल्रोकसंख््यराशरास्त्री्य आवण मन्रोविज्रानविष्यक मरावहतीचे विश्ेषण कररा. तुमच््यरा
संस््थेचे SWOT ( शक्ती, दुब्यलतरा, संधी आवण ध्रोके) विश्ेषण पहरा. तुम्हरालरा एखराद्रा
विवशष् लà्य बराजरारराशी संपक्य सराधण््यराची आिश््यकतरा असल््यरास ते तुम्हरालरा सूचनरा
देऊ शकते. munotes.in
Page 133
मुलराखत तंत्े
133 • मुलाखत उमेदवार शनवडताना खालील लोकसं´यािास्त्रीय माशहतीचा शवचार
करा:
अ) ि्य
ब) ते कुठे रराहतरात
क) वलंग
ड) िरावष्यक उत्पन्न
इ) वशक्षण
फ) न्रोकरी वस््थती
ग) कौटुंवबक वस््थती
• मनोशव²ान माशहती ची यादी ºयाकडे तुÌही लक्ष शदले पाशहजे:
अ) व््यवक्तमत्ि
ब) िृत्ी
क) मुख््य मूल््ये
ड) स्िरारस््य
इ) जीिनशैली
ग) ित्यणूक
D. ते आपल्या प्रijांची उ°रे देतील ते स्वłप अंशतम करा:
जेव्हरा संश्रोधन मुलराखतीचे स्िरूप वनवश्चत केले जराते, तेव्हरा स््थरान- जसे की
ऑनसराइट वकंिरा मुलराखत घेणराö्यरांचे घर, उदराहरणरा्थ्य—तसेच स्िरूप आवण
मुलराखतीचे प्श्न देखील िचनबद्ध आहेत. एकरा फ्रोकस ग्रुपमधील सहभरागéनरा
करा्यरा्यल्यरात ्येण््यराचे आिराहन केले जराईल जे्थे ते मुलराखतकरारराशी सिरा्यत प्भरािीपणे
संिराद सराधू शकतील. त््यरांच््यरा वटÈपण््यरांचे ऑवडओ रेकॉवड«ग वमळिण््यराचरा सल्लरा
वदलरा जरात्रो. आिश््यक असल््यरास,
तुम्ही परत जराऊन त््यरांच््यरा प्वतसरादरांचे नंतर पुनररािल्रोकन करू शकतरा.
तुम्ही चरार मुलराखती पद्धतéव््यवतररक्त असंख््य श्ेणéमध््ये ्येणरारे विविध प्श्न विचरारू
शकतरा.
तुम्ही अशरा ग्रोष्éबद्ल चौकशी करू शकतरा:
अ. ित्यन:
ित्यणुकीसंबंधी प्श्न विचरारणे भूतकराळरातील वकंिरा ित्यमरान ित्यनरािर लक्ष केंवद्रत करते.
आधीच््यरा कृतéचरा विचरार करून तुम्ही एखराद्राच््यरा भरािी ित्यनराची जराणीि करून घेऊ
शकतरा. munotes.in
Page 134
शैक्षवणक संश्रोधन
134 ब. धरारणरा:
आकलनराशी संबंवधत प्श्नरांची उत्रे देऊन ते एखराद्रा विष्यरािरील त््यरांच््यरा मतरांबद्ल
ब्रोलू शकतरात. त््यरांनी तुमच््यरा प्श्नराचे प्रामरावणकपणे उत्र वदले असरा तुमचरा विĵरास
आहे करा आवण ते त््यरांच््यरा मूलभूत तत्तिरांनरा प्वतवबंवबत करते असरा तुमचरा विĵरास आहे
करा ते लक्षरात घ््यरा.
क. संिेदी:
पराच इंवद्र्ये संिेदी प्श्नरांशी संबंवधत आहेत. तुम्ही दृष्ी, आिराज, स्पश्य, चि वकंिरा गंध
्यराĬरारे कराहीही अनुभिले आहे करा हे श्रोधण््यरासराठी तुम्ही ्यरा पराचही इंवद्र्यरांनरा एकराच
चौकशीत एकत् करू शकतरा. विचरारशील वटÈपण््यरा वमळविण््यरासराठी , त््यरांच््यरा मरागील
अनुभिरांबद्ल श्रोधरा.
तुम¸या मुलाखतéची भरती करा :
त््यरांची आिड जराणून घेण््यरासराठी, तुम्ही ओळखलेल््यरा लà्य मुलराखतéशी संपक्य सराधरा आवण
त््यरांची संपक्य मरावहती वमळिरा. तुमच््यराकडे मुलराखत घेणराö्यरांची ्य्रोग््य संख््यरा असल््यराची
खरात्ी करण््यरासराठी, तुमच््यरा गरजेपेक्षरा जरास्त संपक्य मरावहती वमळिरा. तुम्ही तुमचरा, तुम्ही कराम
करत असलेल््यरा व््यिसरा्यराचरा आवण प्कल्पराचरा ्य्रोग््य पद्धतीने पररच्य करून द्रा.
मुलराखतकराररांकडून ग्रोळरा केलेल््यरा मरावहतीचे उवद्ष् स्पष् करून इच्छिुक सहभरागी वमळण््यराची
शक््यतरा िराQितरा ्येते.
तुम¸या मुलाखतीचे दस्त?वज:
तुमच््यरा मुलराखतéचे रेकॉवड«ग करणे ही उत्परादक संश्रोधन मुलराखती घेण््यरासराठी एक सूचनरा
आहे. तुम्ही खरात्ी करून घेऊ शकतरा की तुम्ही अचूक मरावहती ग्रोळरा केली आहे आवण
तुमच््यरा मुलराखती रेकॉड्य करून क्रोणत््यराही महत्तिपूण्य तपशीलरांकडे दुल्यक्ष करू नकरा.
िै्यवक्तक मुलराखतéसराठी, तुम्ही कॅमेररा वकंिरा व्हॉइस रेकॉवड«ग प््रोग्रराम िरापरू शकतरा.
ऑनलराइन मुलराखतéसराठी तुम्ही स्रिीन रेकॉवड«ग सॉÉटिेअर वकंिरा वव्हवडओ चॅट
अॅवÈलकेशनचे अंगभूत रेकॉवड«ग िैवशष्््य िरापरू शकतरा. ते नंतर िरापरण््यरासराठी, तुम्ही तुमचे
रेकॉवड«ग मुवद्रत प्वतवलपीमध््ये देखील बदलू शकतरा.
संिोधका¸या पूवा्षúहा[दिल सावधशगरी [ाळगा:
संश्रोधन मुलराखती घेण््यरासराठी संश्रोधकराच््यरा पूिरा्यग्रहराची जराणीि असणे हरा एक महत्तिराचरा
अवतररक्त सल्लरा आहे. हे तेव्हरा घडते जेव्हरा एखरादरा संश्रोधक त््यरांच््यरा गृहीतकराचे सम्थ्यन
करण््यरासराठी त््यरांचरा डेटरा—एकतर हेतुपुरस्सर वकंिरा अनरािधरानराने—स्कू करत्रो.
संश्रोधकराचरा पूि्यग्रह शक््य वततकरा टराळरा करारण ते तुमच््यरा संश्रोधनराची िैधतरा कमी करू
शकते. इतररांशी सह्य्रोग करून आवण अनेक संदभरा«मध््ये तुमच््यरा संश्रोधनराच््यरा वनष्कषरा«ची
प्वतकृती बनिून, तुम्ही संश्रोधकराच््यरा पक्षपरातराची शक््यतरा कमी करू शकतरा. munotes.in
Page 135
मुलराखत तंत्े
135 योµय मुलाखत मांडणी शनवडा :
तुमच््यरा मुलराखतीसराठी ्य्रोग््य स््थरान वनिडणे महत्तिराचे आहे. कराही विचवलतरांसह शरांत क्षेत्
वनिडण््यराचरा प््यत्न कररा. प्वतसरादकत््यरा«नरा अवधक आरराम िराटू शकत्रो आवण पररणरामी ते
प्रामरावणकपणे आवण प्रामरावणकपणे सहभरागी ह्रोण््यरास अवधक इच्छिुक असू शकतरात, ज््यरामुळे
तुम्हरालरा मुलराखतीतून महत्तिराची मरावहती आवण अंतदृ्यष्ी वमळिणे शक््य ह्रोईल.
तुमचा संिोधन प्रij माग्षदि्षक Ìहणून वापरा :
मुलराखती घेतरानरा तुम्ही तुमचरा संश्रोधन प्श्न मराग्यदश्यक म्हणून िरापररािरा. एक संश्रोधन विष्य,
ज्रो संश्रोधनरासराठी केंद्रवबंदू म्हणून कराम करत्रो आवण त््यराचे उत्र देण््यराचरा प््यत्न करत्रो,
सरामरान््यत: संश्रोधन प्वरि्येची पवहली परा्यरी असते. तुम्ही प्श्न विचरारल््यराची खरात्ी करून
घ््यरा आवण तुमचरा संश्रोधन प्श्न लक्षरात घेऊन तुमच््यरा संपूण्य संश्रोधनरात भर घरालणराररा डेटरा
ग्रोळरा कररा.
. मुलाखतीचे प्रकार
मुलराखतीचे पराच मुख््य प्करार आहेत:
एक-एक, गट, पॅनेल, मरावलकरा आवण टेवलफ्रोन. असे करून मुलराखतीचे स्िरूप जराणून
घेण््यराचरा आवण अवधक त्यरारी करून तुम्हरालरा फरा्यदरा ह्रोऊ शकत्रो.
A. एकरामराग्रोमराग एक मुलराखत: संश्रोधक आवण प्वतसरादक व््यक्तीगत मुलराखती घेतरात.
B. गट मुलराखत: समूह मुलराखतीत, अनेकदरा अनेक प्वतसरादकत््यरा«नरा एकवत्तपणे प्श्न
विचरारले जरातरात. क्रोणते प्वतसरादकतवे समप्यक आहेत हे ठरिून, संश्रोधक पुQील
मुलराखतéसराठी ते वनिडण््यरासराठी ्यरा स्िरूपराचरा िरापर करू शकतरात.
C. पॅनेल मुलराखती: एक पॅनेल मुलराखत म्हणजे जेव्हरा उत्रदरात््यरालरा व््यक्तéच््यरा गटराĬरारे
एकराच िेळी प्श्न विचरारलरा जरात्रो (बहòतेकदरा पराच वकंिरा सहरा).
D. मरावलकरा मुलराखती: मरावलकरा मुलराखती दरम््यरान, उमेदिरार अनेकदरा वदिसभर विविध
व््यक्ती वकंिरा गटरांस्रोबत सलग द्रोन वकंिरा अवधक मुलराखतéमध््ये भराग घेतरात.
मुलराखती एकरा पॅनेलमध््ये, एकरा गटरात, एक-एक सेवटंग वकंिरा वतन्हéच््यरा सं्य्रोजनरात
ह्रोऊ शकतरात. प्त््येक ि््यक्ती वकंिरा लहरान गट अधूनमधून एकरा विवशष्ट प्करारच््यरा
मुलराखतीसराठी (ित्यणूक, इ.) प्भरारी असू शकतरात
. मुलाखतीची तयारी
मुलराखतीच््यरा प्श्नरांनरा त्यरार ह्रोण््यरापूिती प्त््युत्र देण््यराचरा सरराि कररा. तुम्ही तुमच््यरा
प्वतसरादरांची अग्रोदर त्यरारी करून सरराि केलरा तर तुम्ही सिरा्यत महत्तिपूण्य तर््ये अवधक
कुशलतेने संप्ेषण करण््यरास सक्षम असराल. munotes.in
Page 136
शैक्षवणक संश्रोधन
136 १. मुलराखतीची तरारीख, िेळ आवण वठकराण तसेच मुलराखतकरारराचे नराि आवण स््थरान
्यरांची नŌद कररा.
२. िेळेपूिती त्यरारी करण््यरासराठी, मुलराखत कशी घेतली जराईल आवण तुम्ही क्रोणरालरा
भेटणरार आहरात ते श्रोधरा.
३. १५ वमवनटरांपेक्षरा लिकर प्रोह्रोचू नकरा, परंतु १० वमवनटरांपेक्षरा जरास्त नराही.
४. तुमच््यरा पररच्यपत्राच््यरा अवतररक्त प्ती पॅड फ्रोवलओमध््ये आणरा आवण तुमच््यरा
करागदपत्रांनरा द्रुत प्िेशरासराठी (रे»्युमे, संदभ्य, प्वतलेख आवण प्रोट्यफ्रोवलओ)
व््यिस््थरावपत कररा.
५. स्िरागतकराररांशी नăपणे तुमची ओळख करून द्रा आवण तुम्ही वत्थे करा आहरात हे स्पष्
कररा.
६. एक ठ्रोस हस्तरांद्रोलन, एक वस्मत हरास््य आवण नजरेचरा संपक्य कररा.
७. तुम्ही कसे वदसतरा ्यराकडे लक्ष द्रा. पुरराणमतिरादी पद्धतीने कपडे घरालून व््यरािसराव्यक
वदसरािे.
. संदभ्ष आशण शिZारस केलेले वाचन
१. कॅवम्प्यन, एमए, कॅवम्प्यन, जे.ई. आवण हडसन, जे.पी., जूवन्यर (१९९४). "संरवचत
मुलराखत: िराQीि िैधतरा आवण प्यरा्य्यी प्श्न प्कराररांिर एक टीप." जन्यल ऑफ अÈलराइड
सरा्यक्रोलॉजी, ७९, ९९८-१००२.
२. क्रोलविट्L, जे. आवण विल्सन, सी.ई. (१९९३). "स्ि्यंसेिक वनिडीमध््ये संरवचत
मुलराखत घेणे." जन्यल ऑफ अÈलराइड कम््युवनकेशन ररसच्य, २१, ४१-५२.
३. सरामरान््य लेखरा करा्यरा्यल्य. (१९९१). संरवचत मुलराखत तंत् िरापरणे. िॉवशंग्टन,
डी.सी.: करा्य्यरिम मूल््यरांकन आवण पद्धती विभराग
(http://w ww.gao.gov/policy/ १०_१_५.pdf).
४. परािल्स, जी.ई. (१९९५). "संरवचत मुलराखत: संभराव््य वशक्षकरांनरा विचरारण््यरासराठी
तीन डLन प्श्न." NASSP बुलेवटन, ७९, ६२-६५.
५. िॅट्स, जी.ई. (१९९३). "गुणित्रा विद्राशराखरा वनिडण््यरासराठी प्भरािी ध्रोरणे."
कम््युवनटी कॉलेज चेअर, डीन आवण इतर वनदवेशरात्मक नेत््यरांसराठी आंतररराष्ट्री्य
पररषदेत सरादर केलेलरा पेपर. वफवनक्स, AZ.
तुमची प्रगती तपासा
१. मुलराखतीकडे जराण््यरासराठी सिवोत्म रणनीती क्रोणती आहे?
_____________________________________________________
_____________________________________________________ munotes.in
Page 137
मुलराखत तंत्े
137 २. मुलराखतीचरा उद्ेश करा्य आहे?
_____________________________________________________
_____________________________________________________
३. क्रोणत््यरा प्करारच््यरा मुलराखती अवस्तत्िरात आहेत?
_____________________________________________________
_____________________________________________________
४. मुलराखत घेणराö्यराच््यरा मनरात करा्य चरालले आहे?
_____________________________________________________
______________ _______________________________________
५. मुलराखतकराररािर सिरा्यत जरास्त छिराप पराडण््यरासराठी तुम्ही क्रोणती मरानवसक तंत्े िरापरू
शकतरा?
_____________________________________________________
_____________________________________________________
६. मुलराखतकरार करा्य श्रोधत्रो?
_____________________________________________________
_____________________________________________________
७. मुलराखतकराररालरा कशराची भीती िराटते?
_____________________________________________________
_____________________________________________________
८. एखराद्राने मुलराखतीत कसे िरागले परावहजे?
I. अवभिरादन कसे कररािे
II. स्ित3लरा आपल््यरा सिवोच्च स््थरानरािर कसे सरादर कररािे
III. सिवोत्म देहब्रोली करा्य आहे?
IV. तुमच््यरा अस्िस््थतेलरा तुमच््यरा फरा्यद्रात कसे रूपरांतररत कररािे
V. हस्तरांद्रोलन कसे कररािे
VI. कसे बसरािे, कसे हलिरािे, क्रोठे पहरािे इ.
९. संभराषणरांची रचनरा कशी कररािी
_____________________________________________________
_____________________________________________________
7777777 munotes.in
Page 138
शैक्षवणक संश्रोधन
138
मसुīाची तयारी: िैक्षशणक संिोधन
प्रकल्पाचे मूल्यमापन
Gटक रचना
७.० उवद्ष्े
७.१ पररच्य
७.२ विद्रार््यरा«च््यरा प््यत्नरांचे मूल््यमरापन करण््यरासराठी मसुदराचे प्करार
७.३ मसुदे कसे बनिरा्यचे?
७.४ मसुदेचरा प्भरािीपणे िरापर करणे
७.५ पररवशष्: नमुनरा समग्र सहभराग मसुदरा
७.६ संदभ्य आवण वशफरारस केलेले िराचन
.० Gटक उशदिष्े
शवīा्थê
• अस्पष्, अस्पष् उवद्ष्े स्पष् करण््यरात सक्षम ह्रोतील.
• वशक्षकरांच््यरा अपेक्षरा समजून घ््यरा. आवण विद्रार््यरा«नरा आत्म-सुधरारणरा करण््यरास मदत
कररा.
• चरांगल््यरा विद्रार््यरा्यच््यरा करामवगरीसराठी प्ेररत कररा.
• स्क्रोअर करणे स्रोपे आवण जलद बनिरा.
• स्क्रोअररंग अवधक अचूक, वन3पक्षपराती आवण सरातत््यपूण्य बनिरा.
• विद्रार््यरा«नी पराठपुररािरा सुधरारणे.
• वशक्षकरांशी िराद कमी कररा.
.१ पररचय मसुदा
हे एक मूल््यमरापन सराधन आहे जे वलवखत ते मौवखक ते दृश््य अशरा क्रोणत््यराही प्करारच््यरा
विद्रार््यरा«च््यरा करामराच््यरा सि्य घटकरांमध््ये ्यशराचे वनकष स्पष्पणे सूवचत करते. हे गृहपराठ श्ेणी
करण््यरासराठी, िग्य सहभराग नŌदिण््यरासराठी वकंिरा अंवतम श्ेणéची गणनरा करण््यरासराठी िरापरले
जराऊ शकते. अनेक करारणरांमुळे, मसुदरा हे विशेषत: विद्रार््यरा«च््यरा करामराचे मूल््यमरापन करतरानरा
अंमलबजरािणीसराठी चरांगली सराधने असू शकतरात. जर: तुम्ही मसुदरा त्यरार करण््यराचरा आवण munotes.in
Page 139
मसुद्राची त्यरारी: शैक्षवणक संश्रोधन प्कल्पराचे मूल््यमरापन
139 िरापरण््यराबद्ल विचरार करू शकतरा, ते खराली सूचीबद्ध केलेले मुद्े कमी करण््यरात मदत
करतरात:
• करारण एक व््यक्ती इतर मुलरांच््यरा स्िराध््यरा्यिर एकसरारख््यरा वटÈपण््यरा िरारंिरार टराइप
करत आहे
• गुणरांकनराचे ओLे जड असल््यराने आवण वटÈपण््यरा वलवहण््यरासराठी तुमचरा बरराच िेळ
लरागत्रो.
• तुम्ही वचन्हरांवकत स्िराध््यरा्य परत केल््यरानंतरही, विद्रा्थती तुम्हरालरा स्िराध््यरा्यच््यरा
वनकषरांबद्ल विचरारत रराहतरात.
• स्िराध््यरा्य सबवमशन करण््यरापूिती आवण नंतर, एखराद्राने विद्रार््यरा«सराठी श्ेणी
ध्रोरणराच््यरा अचूक घटकरांिर आवण प्वशक्षकराच््यरा िरापररािर चचरा्य केली परावहजे.
• प्तिरारी सत्राच््यरा सुरूिरातीस, मध््यभरागी आवण शेिटी, प्तिरारी वनष्पक्षपणे परार
पराडली जरात आहे की नराही ्यराबद्ल शंकरा ्येऊ शकते आवण क्रोणतीही त्ुटी
टराळण््यरासराठी आवण वनष्पक्षतरा आहे ्यराची खरात्ी कररा.
• शेिटी, जर एखराद्रालरा िैधतरा आवण परस्पर विĵरासराह्यतेची हमी हिी असेल आवण
त््यराच््यराकडे ग्रेडरची एक टीम असेल.
.२ शवīाÃया«¸या प्रयÂनांचे मूल्यमापन करÁयासाठी मसुīाचे प्रकार
विद्रार््यरा«च््यरा प््यत्नरांचे मूल््यरांकन करण््यरासराठी, मसुद्राचे द्रोन मूलभूत प्करार आहेत:
विश्ेषणरात्मक आवण समग्र.
A. समú मसुदा
समग्र मसुदरा अनेक वभन्न मूल््यमरापन वनकषरांचे गट करतरात आवण त््यरांनरा ग्रेड हेवडंग वकंिरा
उपलब्धी स्तररांखराली एकवत्तपणे िगतीकृत करतरात.
पररवशष्रात वदलेलरा नमुनरा.
शचकìÂसक शवचार प्रशक्रयेचा समú दस्त?वज
ह्रोवलवस्टक वरिवटकल व्थंवकंग स्क्रोअररंग मसुदरा व्ह्रोकल प्ेLेंटेशन वकंिरा वलवखत सरामग्रीमध््ये
प्रात््यवक्षक केलेल््यरा गंभीर विचराररांच््यरा परातळीचे मूल््यरांकन करण््यरासराठी, ह्रोवलवस्टक
वरिवटकल व्थंवकंग स्क्रोअररंग मसुदरा (HCTSR) चरा िरापर केलरा जरात्रो. एचसीटीएसआरचरा
िरापर वलवखत भराग वकंिरा सरादरीकरणरासराठी केलरा जराऊ शकत्रो जे्थे सरादरकत््यरा्यने त््यरांच््यरा
विचरार प्वरि्येबद्ल स्पष् असणे आिश््यक आहे. जेव्हरा विद्रा्थती त््यरांच््यरा स्ित3च््यरा वकंिरा
दुसर््यराच््यरा तक्यशक्तीचे मूल््यमरापन करण््यरासराठी िरापरतरात, तेव्हरा ते सिरा्यत मौल््यिरान असते.
एचसीटीएसआर चरार स्तररांिर करा्य्य करते, जे खराली स्पष् केले आहे: munotes.in
Page 140
शैक्षवणक संश्रोधन
140 i. सिक्त: हे वन्यवमतपणे खरालील सि्य वकंिरा जिळपरास सि्य ग्रोष्ी परार पराडते: मरावहतीचरा
(तर््ये, दरािे, दृश््य, प्श्न, इ.) अचूक अ्थ्य लरािते - द्रोन्ही बराजूंनी सिरा्यत महत्तिपूण्य
्युवक्तिराद (Cवचत््य आवण प्वतपरादन) ओळखते. हे िरादराच््यरा मुख््य करारणरांचे
कराळजीपूि्यक परीक्षण आवण मूल््यरांकन करते. त््यराची प्रोह्रोच न््यराÍ्य, सुज् आवण
अचूक वनष्कष्य आहेत. हे गृवहतके आवण स्पष्ीकरणरांिर चचरा्य करते आवण महत्तिपूण्य
पद्धती आवण वनष्कषरा«चे सम्थ्यन करते. तर््य आवण तक्य आपल््यरालरा वज्थे घेऊन
जरातरात वत्थे वनष्पक्षतरा ्येते.
ii. स्वीकाय्ष: बहòतेक वकंिरा म्रोठ््यरा संख््येने खरालील मरावहतीचरा (तर््ये, दरािे, दृश््य, प्श्न,
इ.) अचूक अ्थ्य लराितरात. हे समप्यक ्युवक्तिराद श्रोधते - दरािे - बराजू आवण विरुद्ध
द्रोन्ही. पुQे, स्पष्पणे विर्रोधी दृवष्क्रोनराचे विश्ेषण करारणे आवण मूल््यरांकन प्दरान
करते. ते तरावक्यक, गैरसमजपूण्य वनष्कषरा्यप्य«त प्रोह्रोचते. तसेच, कराही पररणराम वकंिरा
प्वरि्यरांमरागील करारणरांची चचरा्य करते. शेिटी, तर््य आवण तक्य आपल््यरालरा वज्थे
घेऊन जरातरात वत्थे वनष्पक्षतरा ्येते.
iii. अस्वीकाय्ष : बहòधरा खरालीलपैकी म्रोठ््यरा संख््येने तर््ये, प्वतपरादने, प्वतमरा, चौकशी
इत््यरादéचरा चुकीचरा अ्थ्य लरािलरा जरात्रो. आकष्यक, समप्यक विर्रोध सरादर करण््यरात
अप्यशी ठरते. हे उघडपणे विर्रोध करणराö्यरा दृवष्क्रोनराकडे दुल्यक्ष करते वकंिरा
िरिरच््यरा दृवष्क्रोनरातून विचरार करते. पुQे, चुकीचे वकंिरा सद्रोष वनष्कष्य कराQत्रो. हे
पररणराम वकंिरा सररािरांमरागील करारणरांबद्ल स्पष्ीकरण प्दरान करते. तर््ये वकंिरा
्युवक्तिरादरांची पिरा्य न करतरा स्िरा्थ्य वकंिरा पूि्यकल्पनरांिर आधराररत मते रराखणे वकंिरा
त््यरांचे सम्थ्यन करते.
IV. कमकुवत: हे वन्यवमतपणे खरालीलपैकी सि्य वकंिरा जिळजिळ सि्य ग्रोष्ी परार पराडते:
तर््ये, ्युवक्तिराद, इतररांचे ्युवक्तिराद, ग्ररावफक्स, प्श्न, मरावहती इत््यरादéचे पक्षपराती
स्पष्ीकरण देते. त््यरात सक्तीने ओळखण््यराची वकंिरा वडसवमस करण््यराची क्षमतरा नराही.
समप्यक प्वतिराद. पुQे दुल्यक्ष करत्रो वकंिरा स्पष्पणे विर्रोधी दृवष्क्रोनराचरा िरिर विचरार
करत्रो. हे ख्रोटे वकंिरा असंबद्ध Cवचत््य आवण वनरराधरार विधराने िरापरून ्युवक्तिराद
करते. ते प्वरि्यरा वकंिरा पररणरामरांच््यरा करारणरांचे सम्थ्यन वकंिरा स्पष्ीकरण देत नराही.
तर््ये वकंिरा ्युवक्तिरादरांची पिरा्य न करतरा स्िरा्थ्य वकंिरा पूि्यकल्पनरा ्यरािर आधराररत मते
रराखणे वकंिरा त््यरांचे संरक्षण करणे. शेिटी, हे तक्यशरास्त्रराप्ती संकुवचत िैमनस््य
दराखिते.
[) शवश्ेर्णाÂमक मसुदास्मा6ंडनेस शकंवा शवश्ेर्णाÂमक Łशā³स¸या मदतीने,
अनेक मूल््यरांकन वनकषरांची विभरागणी केली जराऊ शकते आवण पूण्यपणे संब्रोवधत केले
जराऊ शकते. क्षैवतज मूल््यमरापन मसुद्राच््यरा िरच््यरा अक्षरात मूल््ये असतरात जी
अंकी्यररत््यरा, अक्षरराच््यरा श्ेणीनुसरार वकंिरा अपिरादरात्मक ते गरीब (वकंिरा व््यरािसराव्यक
ते हौशी, आवण ्यराप्मराणे) श्ेणीनुसरार सरांवगतले जराऊ शकतरात. प्त््येक घटकरासराठी
मूल््यमरापन मरानके बराजूच््यरा अक्षरािर सूचीबद्ध आहेत. अवतररक्त सह्य्रोगी, munotes.in
Page 141
मसुद्राची त्यरारी: शैक्षवणक संश्रोधन प्कल्पराचे मूल््यमरापन
141 विश्ेषणरात्मक मसुद्राĬरारे विविध घटकरांसराठी प्यरा्य्यी िजनरांनरा परिरानगी वदली जराऊ
शकते.
. मसुदा कसे [नवायचे?
मसुदरा त्यरार करतरानरा खरालील बराबी लक्षरात ठेिराव््यरात. ते खरालील प्मराणे आहेत:
१. विद्रार््यरा्यच््यरा करामरात चरांगली क्षमतरा असण््यरासराठी आिश््यक असलेली आिश््यकतरा
वकंिरा घटक वनिडरा. ्यरा टÈÈ्यरािर, तुम्ही विद्रार््यरा«नरा गृहपराठ देतरानरा त््यरांनरा सरादर
करण््यरासराठी उत्कृष् विद्रार््यरा«च््यरा करामराची उदराहरणे वनिडण््यराचरा विचरारही करू
शकतरा.
२. तुम्ही मसुद्रािर समराविष् करराल अशरा करामवगरीच््यरा स्तररांची संख््यरा वनिडरा आवण ते
तुमच््यरा िै्यवक्तक ग्रेवडंग वसस्टम आवण तुमच््यरा शराळेĬरारे िरापरल््यरा जराणरार््यरा ग्रेडची
व््यराख््यरा ्यरा द्रोन्हीशी कसे ज्रोडले जरातील.
३. प्त््येक वनकष, घटक वकंिरा गुणित्ेच््यरा मूलभूत िैवशष्््यरासराठी ्यशराच््यरा प्त््येक
अंशरािरील करामवगरीचे तपशीलिरार िण्यन कररा.
४. अवतररक्त, िै्यवक्तक वटÈपण््यरा वकंिरा सरामरान््य मते तसेच अंवतम श्ेणीसराठी जरागरा स्रोडरा.
५. तुमच््यरा विद्रार््यरा«सह परस्परसंिरादी मसुदरा त्यरार कररा. मसुद्राच््यरा वनवम्यतीमध््ये
विद्रार््यरा«नरा गुंतिून ठेिल््यराने त््यरांचरा वशकण््यराचरा अनुभि सुधरारू शकत्रो. स्िराध््यरा्य
ग्रेवडंगचे वनकष विद्रार््यरा«नी िग्य म्हणून वकंिरा लहरान गटरांमध््ये ठरिले जरातरात.
विद्रार््यरा«नरा उत्कृष् करामराची उदराहरणे देणे फरा्यदेशीर ठरेल जेणेकरून ते वनकष
अवधक सहजपणे ओळखू शकतील. ्यरा प्करारच््यरा व््यरा्यरामरामध््ये, वशक्षक एकरा
सूत्धरारराची भूवमकरा परार पराडतरात, विद्रार््यरा«नरा त््यरांच््यरा करा्यरा्यसराठी लरागू करतरा ्येऊ
शकणरार््यरा मसुद्राच््यरा अंवतम उवद्ष्राकडे नेतरात. हरा सरराि केिळ वशकत नराही तर
विद्रार््यरा«नरा वनण्य्य प्वरि्येत सहभरागराची आवण मरालकीची मजबूत भरािनरा देखील देत्रो.
. मसुīाचा प्रभावीपणे वापर करणे
खरालील प्करारे मसुद्राचरा प्भरािीपणे िरापर केलरा जराऊ शकत्रो:
१. प्त््येक स्िराध््यरा्यसराठी एक िेगळे मसुदरा विकवसत कररा जरी ्यरास सुरुिरातीलरा ्थ्रोडरा
िेळ लरागत्रो, परंतु तुम्हरालरा कळेल की रूवरिक्स नंतर लक्षणी्यरीत््यरा बदलल््यरा जराऊ
शकतरात वकंिरा पुन्हरा िरापरल््यरा जराऊ शकतरात. AAC&U VALUE रूवरिकसराठी
र्रोड्स (२००९) विचराररात घ््यरा, जे खराली सूचीबद्ध आहेत, वकंिरा जर तुम्ही पूि्य-
अवस्तत्िरात असलेल््यरा रूवरिक्स (१९९४) श्रोधत असराल तर Facione आवण
Facione. इंटर-रेटर विĵरासराह्यतरा प्राĮ करण््यरासराठी, तुम्ही तुमचरा स्ित3चरा मसुदरा
त्यरार केलरा असलरात वकंिरा आधीपरासून अवस्तत्िरात असलेलरा एखरादरा िरापरलरा तरीही
तुमच््यरा क्रोस्यमधील इतर क्रोणत््यराही ग्रेडरसह सरराि कररा. munotes.in
Page 142
शैक्षवणक संश्रोधन
142 २. परारदश्यक व्हरा जेव्हरा तुम्ही विद्रार््यरा«नरा करामवगरीचे करा्य्य देतरा तेव्हरा त््यरांनरा मसुद्राची
एक प्त द्रा. ्यरा आिश््यकतरा आश्च्य्यचवकत करण््यराचरा हेतू नराही. मसुद्रासह स्िराध््यरा्य
परत कररा.
३. स्िराध््यरा्यमध््ये मसुदरा समराकवलत कररा विद्रार््यरा«नरा ज्रोडलेल््यरा मसुद्रा सह त््यरांची
स्िराध््यरा्य सबवमट करण््यरास सरांगरा. त््यरांचे कराम सुरू करण््यरापूिती, कराही वशक्षक विनंती
करतरात की त््यरांच््यरा विद्रार््यरा«नी स्ित3चे वकंिरा त््यरांच््यरा समि्यस्करांचे मूल््यरांकन
करण््यरासराठी वनकष िरापररािे.
४. तुमचरा िेळ व््यिस््थरावपत करण््यरासराठी रुवरिक्सचरा लराभ घ््यरा मसुदरािरील प्त््येक
वनकषरासराठी, तुम्ही करामराची श्ेणीबद्धतरा प्राĮ केली तेव्हरा करा्य्यप्दश्यनराची परातळी ितु्यळ
कररा वकंिरा अध्रोवखत कररा. तुमचरा ्ये्थे िेळ िराचेल करारण क्रोणत््यराही वटÈपण््यरा
आिश््यक नराहीत.
५. मसुद्राच््यरा वनकषरांमध््ये बसत नसलेल््यरा क्रोणत््यराही अवतररक्त विवशष् वकंिरा एकूण
वटÈपण््यरा समराविष् कररा (स्ि-स्पष्ीकरणरात्मक )
६. आपल््यरा मसुद्रामध््ये सुधरारणरा करण््यरासराठी त्यरार रहरा (स्ि-स्पष्ीकरणरात्मक )
७. मसुद्राच््यरा आधराररािर स्िराध््यरा्यसराठी अंवतम श्ेणी ठरिरा. आपण अभ््यरासरिम
वशकितरानरा पुQील िेळेसराठी मसुदरा सुधराररत केले परावहजे, जर कराही ल्रोक करतरात
तसे, वितररत केलेले करा्य्य मसुद्राच््यरा वनकषरांमध््ये बसते परंतु तरीही आपण श्रोधत
असलेल््यरा एकूण गुणरांपेक्षरा जरास्त वकंिरा कमी पडलेले वदसते. कराम वनकषरांच््यरा कराही
विभरागरांमध््ये चरांगले करा्य्य करत असल््यरास, इतररांमध््ये नराही तर स्िराध््यरा्य ग्रेड खर्रोखर
कसे वनधरा्यररत केले जराते हे आधीच ठरिरा. कराही सूत् वकंिरा गुणक िरापरून िेगÑ्यरा
घटकरांनरा िेगिेगळे िजन वन्युक्त करतरात; ्यराबद्ल ्थेट मसुद्रािर स्पष् व्हरा.
८. ऑनलराइन विकवसत करण््यराचरा विचरार कररा जर एखरादे स्िराध््यरा्य इलेक्ट्रॉवनक űॉप
बॉक्समध््ये सबवमट केले जरात असेल तर तुम्ही ऑनलराइन त्यरार आवण िरापरण््यरास
सक्षम असराल. क्रोस्य मॅनेजमेंट वसस्टमचे ऑनलराइन ग्रेड बुक ्यरा मसुद्राच््यरा
वनकरालरांसह त्िररत अद््यराित ह्रोते.
. पररशिष्: सवा«गीण सहभागाचा नमुना
नमुना – १
• िग्य/िगरा्यच््यरा करामरात सज्जतरा आवण िक्तशीरपणरा प्दवश्यत करते.
• न विचरारतरा पुQराकरार आवण सुधरारणरा दराखिते.
• इतररांचे विचरार समजून घेण््यराचरा आवण मरान््य करण््यराचरा प््यत्न करत्रो.
• िरारंिरार स्ित3लरा आव्हरान देऊन पूण्य क्षमतेप्य«त प्रोह्रोचते. munotes.in
Page 143
मसुद्राची त्यरारी: शैक्षवणक संश्रोधन प्कल्पराचे मूल््यमरापन
143 • अपिरादरात्मक सरामग्री ज्रान सहजपणे निीन समस््यरा वकंिरा सेवटंग्जमध््ये एकवत्त केले
जराते.
• त््यराच््यरा स्ित3च््यरा विचराररांनरा आवण कल्पनरांनरा आव्हरान देत्रो.
नमुना – २
• कराही सूचनरा देऊन पुQराकरार आवण सुधरारणरा दश्यविते.
• इतररांचे विचरार समजून घेण््यराचरा आवण मरान््य करण््यराचरा प््यत्न करत्रो.
• सूवचत केल््यरािर पूण्य क्षमतेप्य«त प्रोह्रोचण््यरासराठी तराणले जराते.
• इतररांच््यरा विचराररांनरा आवण कल्पनरांनरा आव्हरान देण््यरासराठी खुले.
• सहसरा त्यरार ह्रोत्रो आवण बहòतेक िगरा«नरा उपवस््थत असत्रो.
• िगरा्यत रचनरात्मक ्य्रोगदरान देते, इतररांसह चरांगले करा्य्य करते आवण एक संघ खेळराडू
आहे.
• उत्कृष् सरामग्री ज्रान.
• सि्य िग्य स्िराध््यरा्य पूण्य करते.
नमुना –
• अधूनमधून त्यरार आवण वन्यवमतपणे िगरा«नरा उपवस््थत रराहते.
• सररासरी सरामग्री ज्रान.
• क्िवचतच वकंिरा फक्त इतररांच््यरा कल्पनरांनरा आव्हरान वदले जराते जेव्हरा असे करण््यरास
प््रोत्सरावहत केले जराते.
• स्िराध््यरा्य सररासरी कराम दश्यितरात.
• अधूनमधून िगरा्यत सवरि्य सहभरागी; इतररांशी िराजिीपणे चरांगले जुळते.
• क्िवचतच आव्हराने आवण अवभप्रा्य स्िीकरारत्रो आवण प्वतसराद देत्रो.
नमुना -
• स्िराध््यरा्य िरारंिरार उवशरराने बदलल््यरा जरातरात.
• स्िराध््यरा्य अपूण्य आहेत वकंिरा अवजबरात सरादर केलेले नराहीत.
• विष्य समजून घेण््यराची कमी तसदी.
• वनवष्रि्य सहभरागी. munotes.in
Page 144
शैक्षवणक संश्रोधन
144 • अवनच्छिेने इतररांशी सह्य्रोग करते.
• अधूनमधून टीकरा आवण आव्हरानराकडे लक्ष देण््यराची िृत्ी दराखिते.
नमुना –
• सहभराग आवण परस्परसंिरादराचरा न््यरा्य करण््यरासराठी वकंिरा इतररांनरा कमी लेखण््यरासराठी
पुरेसे उपवस््थत नराही.
• स्पष्पणे अप्स्तुत आवण जिळजिळ सतत गहराळ.
• क्रोणतराही सहभराग वकंिरा हरावनकरारक सहभराग नराही.
• क्रोणतराही स्िराध््यरा्य वदलरा नराही.
• सरामग्री ज्रानराचे मूल््यरांकन करण््यरासराठी प्िेश्य्रोग््य स्िराध््यरा्य नराहीत.
. संदभ्ष आशण शिZारस केलेले वाचन
A. संदभ्ष
गट, पी. आवण गट, N. ( १९९४). समग्र वरिवटकल व्थंवकंग मसुदरा [पीडीएफ].
इनसराइट असेसमेंट/कॅवलफ्रोवन्य्यरा शैक्षवणक प्ेस. र्रोड्स, टी. (२००९). पररणरामरांचे
मूल््यरांकन करणे आवण उपलब्धी सुधरारणे:
मसुदरा िरापरण््यरासराठी वटपरा आवण सराधने. िॉवशंग्टन, डीसी: अमेररकन कॉलेजेस
आवण ्युवनव्हवस्यटीज अस्रोवसएशन.
B. लेखन
स्िराध््यरा्यलरा प्वतसराद देणरारी संसराधने:
पेपर ल्रोड व््यिस््थरावपत करणे
• संकल्पनरा नकराशरांचे मूल््यरांकन करण््यरासराठी रुवरिक्स
• इतर संसराधने
• Huba, M. E., & Freed, J.E. ( २०००). विद्रार््यरा«नरा अवभप्रा्य देण््यरासराठी
मसुदरा िरापरणे. कॉलेज कॅम्पसिरील लन्यर-कॅंटड्य असेसमेंटमध््ये (pp. १५१-
२००). ब्रोस्टन: अॅवलन आवण बेकन.
• लुईस, आर., बघॉ्यफ, पी., आवण फीनी, पी. (१९९९). विद्रार््यरा«िर लक्ष
केंवद्रत करणे: मूल््यमरापनराĬरारे वशकण््यरासराठी तीन दृवष्क्रोन. अवभनि उच्च
वशक्षण, २३(३), १८१-१९६. munotes.in
Page 145
मसुद्राची त्यरारी: शैक्षवणक संश्रोधन प्कल्पराचे मूल््यमरापन
145 • लुÉट, जे.ए. (१९९९). रुवरिक्स: विज्रान वशक्षक वशक्षणरात वडLराइन आवण
िरापर. जन्यल ऑफ सरा्यन्स टीचर एज््युकेशन, १०(२), १०७-१२१.
• Stevens, D. & Levi, A. ( २०१३). रुवरिक्सचरा पररच्य: ग्रेवडंगचरा िेळ
िराचिण््यरासराठी , प्भरािी अवभप्रा्य देण््यरासराठी आवण विद्रार््यरा«च््यरा वशक्षणरालरा
प््रोत्सराहन देण््यरासराठी एक मूल््यमरापन सराधन (दुसरी आिृत्ी). व्हवज्यवन्यरा:
सरा्यलस.
• स्टीव्हन्स, डी., आवण लेिी, ए. रुवरिक्स सहचर सराइटचरा पररच्य.
• iRubric: रूवरिक िरापरणे, रुपरांतर करणे, त्यरार करणे आवण शेअर करणे
्यरासराठी ऑनलराइन मसुदरा वडLराइन वसस्टम.
• अस्रोवसएशन ऑफ अमेररकन कॉलेजेस अ1ड ्युवनव्हवस्यटीज मूल््य रुवरिक्स
तुमची प्रगती तपासा
१. विद्रार््यरा«च््यरा प््यत्नरांचे मूल््यमरापन करण््यरासराठी रुवरिक्सचे प्करार करा्य आहेत?
_____________________________________________________
_____________________________________________________
२. मसुदरा कसरा बनिरा्यचरा?
_____________________________________________________
_____________________________________________________
३. रुवरिक्स प्भरािीपणे कसे िरापरतरा ्येतील?
_____________________________________________________
_____________________________________________________
४. मसुदरा बनिण््यराच््यरा सिवोत्म पद्धती क्रोणत््यरा आहेत?
_____________________________________________________
_____________________________________________________
7777777 munotes.in